Περίεργα αρχαιολογικά ευρήματα

15 άνθρωποι δολοφονήθηκαν άγρια πριν από 5.000 χρόνια, τα σώματα όμως είχαν ταφεί με ιδιαίτερη φροντίδα.

Περίπου 5000 χρόνια πριν, στην Πολωνία, 15 άνθρωποι ήταν προσεκτικά θαμμένοι μαζί σε έναν μαζικό τάφο. Οι περισσότεροι από αυτούς ανήκαν στην ίδια εκτεταμένη οικογένεια, μέρος μιας στενά συνδεδεμένης πατριαρχικής φυλής, και υπήρχαν τέσσερις πυρηνικές οικογένειες που συνδέονταν μεταξύ τους. Όλοι αυτοί είχαν πεθάνει από βαριά χτυπήματα στο κεφάλι τους και σκοτώθηκαν ταυτόχρονα με τον ίδιο τρόπο.

Τα άτομα που τα έθαψαν σίγουρα τους γνώριζαν αρκετά καλά, επειδή έβαλαν τα σώματα μαζί με τους πλησιέστερους συγγενείς τους: γυναίκες με τα αντίστοιχα παιδιά τους, αδέλφια κοντά μεταξύ τους, σύζυγοι με τους συζύγους τους.

Τα θύματα που έχουν σφαγιαστεί είναι κυρίως ενήλικες (ένα από αυτά ήταν 50-60 ετών) και τα μικρά παιδιά τους, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών, των εφήβων και των δύο παιδιών, ηλικίας 1,5 ετών και των άλλων 2,0-2,5 ετών (των οποίων οι γονείς δεν θάφτηκαν ο μαζικός τάφος). Σίγουρα δεν αποτελούσαν σημαντική «απειλή» για οποιαδήποτε γειτονική φυλή ή ομάδα.

Εκτός από εκείνους με οικογενειακές σχέσεις μεταξύ τους, υπήρχε επίσης μια νεαρή γυναίκα που δεν είχε γενετική σχέση με κανέναν στην εκτεταμένη οικογένεια, αλλά θάφτηκε κοντά σε έναν νεαρό χωρίς παιδιά, οπότε ίσως ήταν φίλη του ή σύζυγος.

Με εξαίρεση έναν ενήλικα άνδρα που είχε θαφτεί μαζί με τη σύζυγό του και τον γιο του, δεν βρέθηκαν ηλικιωμένοι άνδρες στον τάφο, γεγονός που δείχνει πολλές πιθανότητες, με επικρατέστερη αυτή στην οποία οι περισσότεροι ενήλικες άνδρες απουσίαζαν σε μια κυνηγετική εξόρμηση ή σε μια πολεμική εκστρατεία και κάποια αντίπαλη φυλή εκμεταλλεύτηκε εκείνη τη στιγμή για να αφανίσει όλους τους κατοίκους μιας μικρής οικογενειακής αγροικίας / χωριού. Όπως καταλήγουν οι επιστήμονες, «η φύση των τραυματισμών και η σχεδόν απουσία καταγμάτων (δηλαδή οι τραυματισμοί που υφίστανται στα άνω άκρα) υποδηλώνουν ότι τα άτομα συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν, αντί να σκοτωθούν σε μάχη».

Αυτό θα εξηγούσε γιατί, μετά από ένα τέτοιο βίαιο θάνατο, οι χωρικοί θάφτηκαν με τέτοια φροντίδα. Ίσως οι άνδρες επέστρεψαν μόνο για να βρουν την οικογένειά τους, δολοφονημένους κατά την απουσία τους, συμπεριλαμβανομένων των νεότερων μεταξύ τους.

The Thessalonikean

The Thessalonikean

Γιατί αφαίρεσα τα φρένα από το αυτοκίνητό μου

Φίλοι, ήθελα να σας ενημερώσω για μια προσωπική απόφαση που πήρα πρόσφατα. Δεν θέλω πραγματικά να το συζητήσω, αλλά θέλω να σας ενημερώσω για τη θέση μου. Παρακαλώ να δείξετε σεβασμό. Είναι ένα μεγάλο άρθρο, αλλά παρακαλώ διαβάστε το όλο.

Αφαιρώ τα φρένα από το αυτοκίνητό μου. Δεν πρόκειται για μια βιαστική απόφαση, οπότε παρακαλώ ακούστε με.

Πριν από μερικές εβδομάδες, είδα ένα αυτοκινητιστικό ατύχημα – δύο άτομα πέρασαν ταυτόχρονα μια διασταύρωση. Και οι δύο πάτησαν τα φρένα τους ταυτόχρονα και συγκρούστηκαν. Ευτυχώς κανείς δεν τραυματίστηκε σοβαρά.

Αλλά τότε κατάλαβα κάτι – αν είχαν απλώς περάσει από τη διασταύρωση χωρίς να πατήσουν φρένο, δεν θα είχαν συγκρουστεί. Τα φρένα ΠΡΟΚΑΛΕΣΑΝ το ατύχημα!

Έτσι, αποφάσισα να κάνω τη δική μου έρευνα και αυτό που βρήκα ήταν *εκπληκτικό*: Εκατοντάδες άνθρωποι κάθε χρόνο τραυματίζονται σοβαρά από το περιττό φρενάρισμα. Μια φορά, οδηγούσα στο χιόνι και μόλις πάτησα ελαφριά τα φρένα το αυτοκίνητο μου έχασε απόλυτα τον έλεγχο. Τα φρένα μου θα μπορούσαν πολύ εύκολα να με σκοτώσουν. Ακόμα πιο εκπληκτικό είναι το πόσο συχνά τα τακάκια φρένων στραβώνουν και μαζί με αυτά στραβώνουν και οι δίσκοι, προκαλώντας ανεπιθύμητες δονήσεις και τροχούς που τρέμουν.

Και ξέρετε τι; Διαπίστωσα ότι πριν από δεκαετίες δεν χρησιμοποιούνταν τα φρένα! Οι άνθρωποι έλεγχαν την ταχύτητα του οχήματος τους με κατέβασμα ταχύτητας και φρενάρισμα του κινητήρα. Ίσως είναι απλώς σύμπτωση, αλλά παλαιότερα όταν χρησιμοποιούνταν το φρενάρισμα του κινητήρα, δεν υπήρχαν σχεδόν καθόλου αυτοκινητιστικά θύματα. Τα φρένα τότε δεν προκαλούσαν ΠΟΤΕ ατυχήματα αυτοκινήτων.

Μετά από κάποιες ακόμα έρευνες, βρήκα μια σκοτεινή συνωμοσία – Τους Μηχανικούς: Αυτοί που εμπιστευόμαστε να φροντίζουν τα αυτοκίνητά μας – τους ΠΛΗΡΩΝΟΥΜΕ για να εγκαταστήσουν και να αλλάξουν τα φρένα μας! ΝΟΜΙΖΟΥΜΕ ότι ενδιαφέρονται για την ασφάλειά μας ή τα αυτοκίνητά μας – αλλά αυτοί απλά ενδιαφέρονται για την εγκατάσταση των τακακίων κόστους 49.99 ευρώ.

Έτσι, μίλησα με τον Μηχανικό μου για να βγάλω τα φρένα από το αυτοκίνητό μου και με αηδίασε το πόσο άσχημα μου φέρθηκε. Με κατηγόρησε ότι ήμουν ανίδεος, όταν εγώ ήμουν εκείνος που ερεύνησε και έμαθε πόση ροπή ασκούν τα φρένα στους δίσκους. Δεν γνώριζε καν πόση ροπή μπορεί να δεχθεί ένας δίσκος προτού στραβώσει! Είπε ότι «οι δίσκοι έχουν σχεδιαστεί για να πιέζονται, ότι δεν είναι στην πραγματικότητα ένα πρόβλημα» και με αγνόησε εντελώς.

Τότε είχε το ΘΡΑΣΟΣ να πει ότι η προσωπική μου επιλογή θα είχε συνέπειες, ότι θα τους επηρεάσω όλους γύρω μου. Λοιπόν τον βαρέθηκα και ψάχνω για έναν νέο μηχανικό. Το πρόβλημα είναι ότι τόσοι πολλοί μηχανικοί εξαγοράζονται και πληρώνονται από την αυτοκινητοβιομηχανία και ότι όλοι τους επιμένουν πως το αυτοκίνητό μου πρέπει να έχει φρένα. Οι περισσότεροι από αυτούς δεν εξετάζουν καν το αυτοκίνητό μου, και λένε ότι ένα αυτοκίνητο χωρίς φρένα μπορεί να προκαλέσει βλάβη στο κατάστημα τους και σε άλλα αυτοκίνητα. Τι βλακείες, απλά δεν τους αρέσουν όσοι πιστεύουν σε εναλλακτικές τεχνικές φρεναρίσματος.

Τώρα βέβαια εμπλέκεται και η κυβέρνηση, λέγοντας ότι ΠΡΕΠΕΙ να έχω φρένα, ότι αυτό δεν είναι μόνο για το δικό μου καλό, αλλά πως θα μπορούσα να βλάψω άλλους ανθρώπους!

Που χάθηκε η προσωπική επιλογή; Που χάθηκε η ελευθερία;

Το μόνο που σας λέω είναι, κάνετε την έρευνά σας. Μην ακούτε μόνο το Υπουργείο Συγκοινωνιών και τις μεγάλες αυτοκινητοβιομηχανίες. Πήρα μια προσωπική απόφαση για την οικογένειά μου, απλά είπαμε όχι στα φρένα. Θα χρησιμοποιήσουμε φυσικές μεθόδους όπως τη βαρύτητα και θα βάλουμε τα πόδια μας στο έδαφος για να σταματήσουμε. Στη τελική, αν αυτό ήταν αρκετό για εμένα όταν οδηγούσα ποδήλατό ως παιδί, είναι αρκετό και για τα παιδιά μου στο αυτοκίνητό μου.

Παρακαλώ, τα σχόλια με σεβασμό!

Νομική αποποίηση: Δεν είμαι μηχανικός και δεν πρέπει να με θεωρείται έγκυρη πηγή πληροφοριών για έρευνες στον τομέα της αυτοκινητοβιομηχανίας.

ΥΓ: Το άρθρο αυτό είχε μεγαλύτερη επιτυχία από ότι περίμενα. Οι πιστοί αναγνώστες του μπλογκ είμαι σίγουρος πως καταλαβαίνουν πως δεν είναι παρά μια παραβολή για τη τάση των γονιών να μην εμβολιάζουν τα παιδιά τους και με αυτό το τρόπο προσπαθώ να δείξω τον παραλογισμό της ιδέας.
Δυστυχώς για εμένα, κάποιοι έχασαν το νόημα και πήραν το άρθρο στα σοβαρά. Αυτό από μόνο του δεν είναι κάτι φοβερό. Το φοβερό είναι πως αντέδρασαν με σχόλια διαφόρων ειδών, λες και πραγματικά, ένα αυτοκίντητο χωρίς φρένα είναι οδηγήσιμο έστω και για μερικά μέτρα! Νόμιζα πως θα περνούσα το μήνυμα εκεί που λέω πως θα κατεβάσουμε το πόδι στην άσφαλτο για να φρενάρουμε (γελούσα όταν το έγραφα). Τελικά δεν πέτυχε, ή πέτυχε πάρα πολύ.

πηγή: http://robertmoorejr.tumblr.com/post/110101466091

Η «Διαθήκη» του Jean Meslier

Ο Γάλλος Ιωάννης Μεσλιέ (Jean Meslie, 1664-1729), ήταν ένας απλός ιερέας, από τους χιλιάδες που είχε ο ρωμαιοκαθολικός κλήρος στη Γαλλία του 17ου και των αρχών του 18ου αιώνα. Έζησε μια ήρεμη και απλή ζωή, κερδίζοντας την εκτίμηση των ενοριτών του, αφού ήταν σεμνός, ολιγαρκής και πάντα, διέθετε ότι περίσσευε από τον πενιχρό έτσι και αλλιώς μισθό του, στους φτωχούς. Επίσης, σύμφωνα με τις μαρτυρίες όσων τον γνώρισαν, ασκούσε υποδειγματικά τα ιερατικά του καθήκοντα και ποτέ δεν δημιούργησε κάποιο πρόβλημα.

Πεθαίνοντας, άφησε τα λιγοστά υπάρχοντά του στους φτωχούς και κληροδότησε επίσης στους ενορίτες του, ένα γιγάντιο σύγγραμμα, μια πολυσέλιδη πραγματεία, με τον γενικό τίτλο, «Η Διαθήκη μου». Αναμφισβήτητα, επρόκειτο για την πλέον περίεργη «διαθήκη» που είχε συνταχθεί ποτέ μέχρι τώρα.

Ο Ιωάννης Μεσλιέ, ξεκινάει την πραγματεία του απολογούμενος, ζητώντας από την αρχή συγνώμη από τους αγαπητούς του ενορίτες, επειδή μια ζωή τους εξαπάτησε. Ουδέποτε πίστεψε στο χριστιανισμό και πόσο μάλλον στο επάγγελμα του ιερέα· ακολούθησε τη συγκεκριμένη σταδιοδρομία, όχι από κάποια έμφυτη ή πνευματική κλίση, αλλά για να μην έρθει σε σύγκρουση με τους γονείς του, που επιθυμούσαν διακαώς να δουν τον γιο τους παπά.

Στη συνέχεια, επιτίθεται δριμύτατα ενάντια στον Ιησού, τη χριστιανική θρησκεία, αλλά και στον ίδιο τον … Θεό, με αποτέλεσμα, δίκαια να θεωρείται από πολλούς μελετητές ως ο πρώτος αθεϊστής στη σύγχρονη ιστορία. Η «διαθήκη» του, έκανε τεράστια εντύπωση στην εποχή εκείνη και κυκλοφόρησε σε διάφορες παραλλαγές, αποσπασματικά, στη Γαλλία και στην υπόλοιπη Ευρώπη· η πλέον διάσημη Extrait της, παρουσιάστηκε από τον ίδιο τον Βολταίρο, ο οποίος θεωρούσε τον Μεσλιέ ως αντιχριστιανό, μεν, αλλά οπωσδήποτε όχι αθεϊστή, πράγμα που σήμερα δεν γίνεται αποδεκτό από τους ιστορικούς.

Κάποια χαρακτηριστικά αποσπάσματα από αυτήν την ολομέτωπη και σκληρή (αδυσώπητη στην κυριολεξία) επίθεση ενάντια στην θρησκεία και στο χριστιανισμό:

Γιατί η γενεαλογία του Ιησού είναι διαφορετική στα Ευαγγέλια, π.χ., άλλη του Ματθαίου και άλλη του Λουκά; >> Ποιος ήταν στο κάτω κάτω ο Δαβίδ, πέρα από ένας άθλιος, περιφερόμενος μοιχός, ώστε ο «Υιός του Θεού» να αποκαλείται «Υιός του Δαβίδ»; >> Πίστη τελικά, ή Λογική;, για να απαντήσει παρακάτω:

Δεν θα θυσιάσω τη Λογική μου για την Πίστη. Στο κάτω κάτω, αυτή μου δίνει την δυνατότητα να ξεχωρίσω το Καλό από το Κακό, το αληθές από το ψευδές. Η ίδια η Εμπειρία, είναι καλύτερος καθοδηγητής από τη φαντασία.

Σε άλλο σημείο, Είναι γελοίο να θεωρείται παρηγοριά ο Παράδεισος, η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων θα καταλήξει στην Κόλαση. Τι είναι τελικά αυτός ο Θεός που καταδικάζει τα υποτιθέμενα πλάσματά του σε αιώνια τιμωρία, στην Κόλαση; Αν υπήρχε, θα ήταν Κακός, Αχρείος, αχρειότερος, από τον πλέον αχρείο των ανθρώπων. Και για ποια Θεία Πρόνοια συζητάμε, όταν παντού βλέπουμε τον άνθρωπο να αγωνίζεται ενάντιά της και να προσπαθεί να προφυλαχθεί από τα συνεχή πλήγματά της: Σεισμοί, επιδημίες, πλημμύρες, ξηρασίες και δεκάδες άλλα, που καταστρέφουν σε λίγο χρόνο, τον ανθρώπινο μόχθο.

Ποιος άνθρωπος με σώας τας φρένας, θα πιστέψει ότι ο Θεός είναι Πάνσοφος, ενώ στο Βασίλειό του επικρατούν η αταξία, η αδικία και η καταστροφή; Είναι γελοίο να θεωρεί κανείς ότι ο Θεός θυσίασε τον αθώο υιό του για να σώσει την ανθρωπότητα. Και στο κάτω κάτω, ποιος είναι ο Ιησούς, πέρα από έναν μισάνθρωπο, φανατικό ψευτοπροφήτη, που συμβουλεύει τους πιστούς του να κατανικήσουν τις επιθυμίες τους, να επιδιώκουν τα βάσανα και να μην απολαμβάνουν την έτσι και αλλιώς σύντομη ζωή τους; Φοβερή Ηθική, σίγουρα θεία, αφού είναι 100% μη εφαρμόσιμη από τον άνθρωπο.

Μεταξύ πολλών άλλων, θα δει κανείς και πρωτοκομμμουνιστικές αρχές, για καλύτερη και ορθολογικότερη οργάνωση της παραγωγής, για καταστροφή της Μοναρχίας και του αριστοκρατικού κοινωνικού καθεστώτος, μέχρι το περίφημο:

… η ανθρωπότητα θα ευτυχήσει όταν ο Βασιλιάς θα στραγγαλιστεί από τα έντερα του τελευταίου παπά και του τελευταίου αριστοκράτη, ρήση που θα καταστήσει τον Ιωάννη Μεσλιέ ίνδαλμα της Καταστασιακής Διεθνούς και των εξεγερμένων φοιτητών του Μάη του 1968 στη γαλλική πρωτεύουσα. Ας θυμηθούμε το η ανθρωπότητα θα ευτυχήσει όταν ο τελευταίος μπουρζουάς θα κρεμαστεί από τα έντερα του τελευταίου γραφειοκράτη.

Ο Μεσλιέ δεν ήταν ο πρώτος ριζοσπάστης ιερέας στη Ιστορία. Υπήρχαν πολλοί πριν από αυτόν, όπως π.χ. ο μέγας θεολόγος και κοινωνικός επαναστάτης, ηγέτης των Αναβαπτιστών και των Χωρικών στην περίφημη επανάστασή τους στη Γερμανία, Τόμας Μύντσερ. Όλοι όμως οι προγενέστεροι, μιλούσαν και έγραφαν, σε αυστηρή θεολογική γλώσσα, γιατί δεν μπορούσαν να κάνουν αλλιώς στην εποχή τους. Ο Ιωάννης Μεσλιέ, θα κάνει πρώτος την υπέρβαση και θα ηγηθεί μιας σειράς αθεϊστών, μεταξύ των οποίων οι Ελβέτιος, Χόλμπαχ, Ντιντερό, Λα Μετρί, κλπ, που θα εγκαινιάσουν το αθεϊστικό κίνημα στη νεότερη εποχή.

Ο Jean Meslier και ο ιερέας επαναστάτης του 1789, Jacques Roux, αποτελούν αναμφισβήτητα τα πολυτιμότερα διαμάντια που έχει να μας επιδείξει ο χριστιανικός κλήρος. Αιώνια θα υποκινούν ταραχές και επαναστάσεις και θα δείχνουν τον δρόμο που πρέπει να ακολουθούν οι ελεύθεροι άνθρωποι. Αν μη τι άλλο, δημιούργησαν μια μεγάλη παράδοση.

https://www.phorum.gr/viewtopic.php?f=51&t=334958

ΖΗΣΚΑΤΑΣ ΚΑΙ ΚΑΡΑΚΛΑΝΗΣ

Εντάξει, το ξέρουμε ότι το όνειρο (πολλές φορές και το μοναδικό), κάθε καθωσπρέπει Έλληνα επιχειρηματία, είναι να δει το όνομα του στην μαρκίζα με μεγάλα φωτεινά γράμματα. Αλλά ρε φίλε αυτό δεν γίνεται με όλα τα ονόματα! Απλά υπάρχουν ονόματα που δεν θα ‘πρεπε να τα βλέπεις πουθενά αλλού παρά μόνο στον χρυσό οδηγό. Όπως ένας αντιπρόσωπος αυτοκινήτων κάπου νομίζω στην Πιερία. ΖΗΣΚΑΤΑΣ Κάτσε ρε φίλε, ΖΗΣΚΑΤΑΣ; ΖΗ-ΣΚΑΤΑΣ; Εσένα δηλαδή σου αρέσει; Βγάλτο μαγαζί σου ξερωγώ, «Το βολάν», «Η πρόοδος», «Η Ρόδα», αλλά ΖΗΣΚΑΤΑΣ; …Για όνομα…
Κι ένα άλλο που είδα τις προάλλες στη Νικήτη. ΚΑΡΑΚΛΑΝΗΣ! ΚΑΡΑ – ΚΛΑΝΗΣ! Μάλιστα ήταν γραμμένο στις τρεις πλευρές ενός θηριώδους 4×4 που περίμενες ότι από στιγμή σε στιγμή έτσι όπως μούγκριζε, ότι θα σ’ έκλανε κιόλας! Βγάλτο ας πούμε Ρεκτιφιέ «Η ακρίβεια», «Ο τόρνος», κάτι άλλο τέλοσπάντων!
Να μην ξεχάσω και το κλασικό «Έπιπλα Τριχάχαλος», κάπου στη Χαλκιδική, ή στον παλιό δρόμο της Τρίγλιας «Κρεβατοκάμαρες Αφοι Νυστάζου»!
Επίσης η τελευταία μόδα που οι Αφοι γίναν Bros, όπως Baklatsidis Bros!

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΑΝΑΚΑΤΑΤΑΞΕΙΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ (16ος αι.)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στην παρακάτω εργασία θα επιχειρήσω να αναλύσω τις θρησκευτικές αντιθέσεις, τις οικονομικές ανακατατάξεις και τις κοινωνικές αντιπαραθέσεις, στην Γερμανία του 16ου αιώνα. Στο πρώτο μέρος θα αναφερθώ στα θρησκευτικά και στο δεύτερο στα οικονομικά αίτια που συνέβαλαν στην εμφάνιση της Μεταρρύθμισης. Στο τρίτο μέρος θα προσεγγίσω το θέμα της ιπποτικής και αγροτικής εξέγερσης.

1. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ

Η Προτεσταντική επανάσταση αποτέλεσε σε μεγάλο βαθμό εξέγερση εναντίον του νέου συστήματος πίστης, όπως αυτό αποκρυσταλλώθηκε στα σχολαστικά γραπτά του Πέτρου Λομβαρδού και του Αγίου Θωμά Ακινάτη του 12ου και 13ου αι. Σύμφωνα με αυτό οι πιστοί ήταν αναγκαίο να γίνουν κοινωνοί των Αγίων Μυστηρίων που ήταν απαραίτητα για τη μεταβίβαση της Θείας Χάρης στην ανθρωπότητα και μπορούσαν να πραγματοποιήσουν μόνο τα μέλη του κλήρου, που είχαν το μονοπώλιο της συνεργασίας με το Θεό, κληροδοτημένο από τον Άγιο Πέτρο.
Ο Λούθηρος, απέρριπτε κατηγορηματικά την πεποίθηση ότι η διαμεσολάβηση μεταξύ Θεού και πιστών θα έπρεπε να πραγματοποιείται μέσω της Εκκλησίας, αφού η αληθινή της ύπαρξη βρισκόταν στις καρδιές των πιστών της μελών. Η διχοτόμηση μεταξύ κληρικών-λαϊκών, παπών, επισκόπων και μοναχών, αποτελούσε μια παπική απάτη και υποκρισία και ο πιστός όφειλε να απαλλαγεί από τα δεσμά της θρησκευτικής ζωής που του απέβαλλαν και ελεύθερος πια να αποδεχθεί το ευαγγελικό μήνυμα εκούσια. Καμιά ανθρώπινη προσπάθεια, κανένα αγαθό έργο δεν μπορούσε να αντικαταστήσει την αληθινή πίστη «εξ έργων νόμου ου δικαιωθήσεται πάσα σαρξ ενώπιον αυτού» . Μόνο με την πίστη, μόνο με την χάρη του Θεού, μόνο με τις Γραφές (Sola fide, sola gratia, sola Scriptura), θα μπορούσε να σωθεί ο πιστός.

Ο Λούθηρος ήταν γιος μεταλλωρύχου από τη Σαξονία και ιδιοκτήτη ορυχείου στην κεντρική Γερμανία. Το 1505 κατά τη διάρκεια μιας καταιγίδας ορκίστηκε στην Αγία Άννα (μητέρα της Παναγίας), να γίνει μοναχός αν καταφέρει να επιζήσει. Έτσι, έγινε μοναχός σε μοναστήρι των Αυγουστίνων και στράφηκε στις θεολογικές σπουδές αποκτώντας διδακτορικό τίτλο στη θεολογία, ενώ στη συνέχεια διορίστηκε καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Βιτεμβέργης το 1512. Ανέτρεψε τις βασικές θεολογικές αξιώσεις μιας χιλιετίας, αμφισβητώντας τη δικαιωματική εξουσία της εκκλησίας στον εσωτερικό και εξωτερικό δημόσιο χώρο καθώς και τον ρόλο που είχε στη σωτήρια διδασκαλία ή Θεία Χάρη και η ανθρώπινη προσπάθεια.
Το κίνημα του Λούθηρου ήταν κυρίως μια εξέγερση εναντίων των υλικών και ηθικών παρεκτροπών της Καθολικής Εκκλησίας. Μεγάλο μέρος του κλήρου διέθετε ελάχιστη μόρφωση και έχοντας αποκτήσει τη θέση τους με αθέμιτα μέσα, ήταν ανίκανοι να κατανοήσουν τα λατινικά της εκκλησιαστικής λειτουργίας που διεξήγαγαν στο πλαίσιο των καθηκόντων τους. Πάπες και επίσκοποι ζούσαν με πριγκηπική μεγαλοπρέπεια, ενώ κατώτεροι κληρικοί λειτουργούσαν ταβέρνες, λέσχες τυχερών παιχνιδιών και άλλες κερδοσκοπικές επιχειρήσεις στις ενορίες τους. Για να μειώσουν το χρόνο τους στο Καθαρτήριο ή για να γλιτώσουν την κόλαση, οι χριστιανοί απευθύνονταν στην Παναγία ή τους αγίους ως μεσολαβητές, πραγματοποιούσαν ευσεβείς πράξεις (προσκυνήματα, δωρεές, προσευχές για τους φτωχούς), έφεραν μετάλλια με αγίους ή αγόραζαν συγχωροχάρτια, ολισθαίνοντας από τη θρησκευτική πρακτική προς τη δεισιδαιμονία, χωρίς όμως να ελαττώνουν την αγωνία τους.

Δεν υπήρξε άλλο κίνημα θρησκευτικής διαμαρτυρίας και μεταρρύθμισης από την αρχαιότητα με τέτοιας εμβέλειας και διάρκειας αποτελέσματα, που να άσκησε τόσο σοβαρή κριτική, τόσο καταστροφικό για ότι κατάργησε και τόσο γόνιμο σε ότι δημιούργησε.
Ο Λούθηρος χωρίς να υποψιάζεται ότι θα έθιγε τον Πάπα εγκαινιάζοντας έναν αγώνα που θα συγκλόνιζε όλη την Ευρώπη, θυροκόλλησε στον παλατιανό ναό της Βιτεμβέργης (τακτική που χρησιμοποιούσε το πανεπιστήμιο για τις ανακοινώσεις και τα προγράμματα του), 95 θέσεις, ένα δριμύ κατηγορώ ενάντια στις πρακτικές της παπικής εκκλησίας, με το σκοπό να προκαλέσει μια θεολογική συζήτηση μεταξύ λογίων γύρω από τα συγχωροχάρτια. Για αυτό γράφτηκαν στα λατινικά υπό τον τίτλο «Συζήτηση με σκοπό τη διευκρίνιση της ισχύος των αφετηρίων γραμμάτων» (Disputario pro declaration virtutis indulgentiarium) Αντί αυτού, οι θέσεις του άρχισαν να κυκλοφορούν μεταφρασμένες στα γερμανικά, σαν επαναστατικά φυλλάδια σε όλη τη χώρα και έγιναν εγερτήριο σάλπισμα σε μια από τις μεγαλύτερες εξεγέρσεις στην ευρωπαϊκή ιστορία.

Κάθε βαπτισμένος χριστιανός, τόνιζε ο Λούθηρος, είναι και ιερέας αν το απαιτήσουν οι περιστάσεις, σαν να τον είχαν χειροτονήσει όλοι οι πάπες και όλοι οι δεσπότες της Ρώμης. Καθένας όμως έπρεπε να παλέψει μόνος για τον εαυτό του με τις αγωνίες του θανάτου, καθώς κανείς δεν μπορεί να πεθάνει στη θέση του. Κάθε ψυχή, στέκεται γυμνή μπροστά στο δημιουργό της.
Ο Λούθηρος οργάνωσε την εκκλησία των διαμαρτυρόμενων, τη λουθηρανική, μετά το 1528. Επέβαλε τη χρήση των γερμανικών στη λειτουργία, κατάργησε το μοναχισμό και την αγαμία των κληρικών, αναγνώρισε ως Μυστήρια μόνο το Βάπτισμα και τη Θεία Ευχαριστία, αρνήθηκε την αναγκαιότητα της νηστείας, των προσκυνημάτων, των εικόνων και της καθαγίασης κειμηλίων και αναβάθμισε την αξία των Γραφών ως πηγών της χριστιανικής πίστης.

Το κήρυγμα του Λούθηρου βρήκε απήχηση στη γερμανόφωνη Ελβετία, θύμα κι αυτή της παπικής διαφθοράς. Πατέρας του προτεσταντισμού στην Ελβετία υπήρξε ο κληρικός και διανοούμενος Ζβίγγλιος, που με κέντρο τη Ζυρίχη, υιοθέτησε σχεδόν στο σύνολο το λουθηρανικό δόγμα, εκτός από τη Θεία Ευχαριστία και προσηλύτισε στον προτεσταντισμό το μεγαλύτερο τμήμα της χώρας.

2. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΑΝΑΚΑΤΑΤΑΞΕΙΣ

Την περίοδο που ο Λούθηρος δίδασκε στην Βιτεμβέργη, ο Αρχιεπίσκοπος Αλβέρτος της Μαγεντίας (Μάιντς)-στην αρχιεπισκοπή του οποίου υπαγόταν η Βιτεμβέργη- προσπάθησε να χριστεί παράλληλα επίσκοπος και σε άλλες περιοχές (κάτι που απαιτούσε ειδική άδεια από τον πάπα Λέοντα Ι΄. Για να την εξασφαλίσει αναγκάστηκε να δανειστεί χρήματα από τους Φούγκερ (γερμανοί τραπεζίτες από το Άουκσμπουργκ). Εκείνη την εποχή ο πάπας Λέων (Τζοβάνι ντι Λορέντσο ντε Μέντιτσι), είχε αναθέσει στον Μιχαήλ Άγγελο την ανέγερση στη Ρώμη μια σειράς από οικογενειακά παρεκκλήσια και μαυσωλεία και συνέχιζε την οικοδόμηση της βασιλικής του Αγίου Πέτρου. Για να ανταποκριθεί στα έξοδα ενέκρινε την πώληση συχωροχαρτιών, παραχωρώντας στον Αλβέρτο μέρος από τα κέρδη, για την αποπληρωμή των Φούγκερ. Ο Αλβέρτος, ανέθεσε στον δομινικανό μοναχό Γιόχαν Τέτσελ την πώληση των συχωροχαρτιών, προωθώντας τα ως εχέγγυο άφεσης αμαρτιών ή αναστολής της τιμωρίας στο Καθαρτήριο για ζώντες και νεκρούς, με τεράστια επιτυχία.

Η παπική φορολογία απομυζούσε τις βόρειες χώρες πλουτίζοντας την Ιταλία, σαν την επιβολή φόρου σε κάποιον ξένο ηγεμόνα. Τις παραμονές της Προτεσταντικής Επανάστασης είχε προσλάβει πια πολύπλοκη ποικιλία εξοργιστικών μορφών με κυριότερη τη δεκάτη. Αυτή υποτίθεται ότι συνιστούσε την εισφορά του ενός δεκάτου του εισοδήματος κάθε χριστιανού για την ενίσχυση της εκκλησίας στην ενορία του. Άλλες εισφορές προς το παπικό χρηματοκιβώτιο αποτελούσαν οι απαλλαγές (για νηστείες, γάμους μεταξύ εξαδέλφων κλπ.), εφέσεις κατά των δικαστικών αποφάσεων και συχωροχάρτια. Κάθε επίσκοπος ή ιερέας υποχρεώνονταν επίσης να πληρώσει από το εισόδημα του πρώτου χρόνου στο νέο του λειτούργημα μια ετήσια προμήθεια, η οποία φυσικά ανέκυπτε μέσα από την υπερφορολόγηση του ποιμνίου τους. Υπολογίζεται ότι ο Λέων Ι΄ εισέπραττε από την πώληση περίπου δύο χιλιάδων εκκλησιαστικών αξιωμάτων περίπου ένα εκατομμύριο σημερινά δολάρια το χρόνο. Οι πλειοδότες αυτών των θέσεων έμπαιναν στον πειρασμό να αποσβέσουν την επένδυση τους επιβάλλοντας υψηλές αμοιβές για τις υπηρεσίες του.

Οι κοσμικοί ηγεμόνες δυσφορούσαν από τους θρησκευτικούς περιορισμούς της φορολογίας. Οι βασιλιάδες είχαν άμεση ανάγκη επιβολής περισσότερων φόρων ώστε να μπορέσουν να αποκτήσουν μεγαλύτερους στρατούς και στόλους. Αφού ο καθολικός νόμος απαγόρευε την επιβολή φορολογίας στην εκκλησιαστική περιουσία η εξαίρεση της, σήμαινε αυτόματα την μεγαλύτερη επιβάρυνση σε μεμονωμένους ιδιοκτήτες, ιδιαίτερα τους τραπεζίτες και τους εμπόρους.
Στην πορεία της ιστορίας της η Εκκλησία μέσα από δωρεές, κληροδοτήματα, ατέλειες και πολέμους, είχε καταστεί ο συντριπτικά μεγαλύτερος γαιοκτήμονας της δυτικής Ευρώπης και μια απέραντη οικονομική αυτοκρατορία. Η κατάρρευση της φεουδαλικής οικονομίας απειλούσε τους κατώτερους γερμανούς ευγενείς, πολλοί από τους οποίους κοίταζαν με βουλιμία τα κτήματα της Εκκλησίας.
Η σύγκρουση των φιλοδοξιών της νέας εμπορικής τάξης ενάντια στα μεσαιωνικά ασκητικά ιδεώδη, αποτέλεσε άλλο ένα σημαντικό οικονομικό αίτιο της Προτεσταντικής Επανάστασης. Οι μεσαιωνικοί σχολαστικοί φιλόσοφοι χαρακτήριζαν ως ανήθικη την επιχειρηματική δραστηριότητα με σκοπό το μεγάλο κέρδος και καταδίκαζαν ανταγωνιστικές εμπορικές πρακτικές καθώς και τον δανεισμό με τόκο. Έμποροι και βιοτέχνες απαιτούσαν κέρδη και δεν κατανοούσαν την εμπλοκή της εκκλησίας που έβαζε όριο στα εισοδήματα τους.

Οι διαμάχες των θεολόγων λίγο ενδιέφεραν τους ηγεμόνες και τους ευγενείς. Η ρήξη με τη Ρώμη ενίσχυε την εξουσία τους και συγχρόνως έθετε τέλος στην εξαγωγή χρημάτων από τη χώρα τους, ενώ τους έδινε την δυνατότητα να οικειοποιηθούν την εκκλησιαστική περιουσία. Οι θεολόγοι της Μεταρρύθμισης εξασφάλιζαν τα δικαιώματα των ευγενών.

3. ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΕΙΣ

Σαν πολιτικό κίνημα η Προτεσταντική Επανάσταση ήταν κυρίως αποτέλεσμα της ανόδου των απόλυτων μοναρχιών και της ανάπτυξης εθνικής συνείδησης στη βόρεια Ευρώπη. Πολλοί λαοί έξω από την Ιταλία αν και απείχαν πολύ από το να χαρακτηριστούν εθνικιστές, δεν ενέκριναν την ανάμιξη ενός ξένου -του πάπα- στις εθνικές τους υποθέσεις. Οι αξιώσεις των ηγεμόνων για απόλυτη εξουσία οδηγούσαν αναπόφευκτα στην σύγκρουση με τη Ρώμη.
Καθώς η Γερμανία δεν είχε έναν ισχυρό βασιλιά που θα υπεράσπιζε τα συμφέροντα της απέναντι στον παπισμό, υπήρξε θύμα της διαφθοράς των καθολικών σε μεγαλύτερο βαθμό από άλλες χώρες. Οι ενενηνταπέντε θέσεις του Λούθηρου εξέφραζαν τα συναισθήματα ολόκληρου του γερμανικού έθνους και ο Λούθηρος χαιρετίστηκε σαν θεόσταλτος ηγέτης που θα γκρέμιζε τον υποκριτικό και αλαζονικό κλήρο από την εξουσία. Δεν είναι τυχαίο ότι στις λαϊκές εικονογραφήσεις της εποχής συχνά εμφανίζεται σαν αρματωμένος σιδερόφρακτος πολεμιστής.

Το 1522-23 ξέσπασε η άγρια εξέγερση των ιπποτών στη Γερμανία. Οι κατώτεροι ευγενείς, των οποίων η θέση υπονομευόταν από την πορεία προς την καπιταλιστική οικονομία και τους μεγαλοκτηματίες, έβλεπαν ως κύρια αιτία της εξαθλίωσης τους τη συγκέντρωση της έγγειας ιδιοκτησίας στα χέρια της Εκκλησίας και των ισχυρότερων ευγενών. Ονειρευόντουσαν μια ενωμένη Γερμανία, ελεύθερη από τους φιλοχρήματους κληρικούς και μεγαλοκτηματίες. Αρχηγοί του κινήματος ήταν ο Χούττεν (Ulrich von Hutten), πρώην ουμανιστής και φανατικός οπαδός του Λούθηρου και ο διαβόητος λήσταρχος και τυχοδιώκτης ιππότης Σίκιγγεν (Franz von Sickingen), που βρήκαν στη λουθηρανή διδασκαλία ένα εξαιρετικό πρόγραμμα πολέμου για την ελευθερία των γερμανών.

Το 1524-25 ξέσπασε ο πολύ βιαιότερος ξεσηκωμός των κατώτερων τάξεων. Αγρότες αλλά και φτωχοί εργάτες των πόλεων εμπνεύστηκαν από τον θρησκευτικό ριζοσπαστισμό του Λούθηρου και εξεγέρθηκαν ενάντια στη συγκέντρωση της γης σε λίγους ιδιοκτήτες αλλά και στο αυξανόμενο κόστος ζωής. Καθώς το φεουδαλικό καθεστώς είχε εξαλειφθεί, διαλύθηκε και η πατερναλιστική σχέση μεταξύ φεουδάρχη και δουλοπάροικου. Με μοναδική υποχρέωση των ανώτερων τάξεων την καταβολή του ημερομισθίου, οι αγρότες έμεναν εκτεθειμένοι σε περιπτώσεις αρρώστιας ή ανεργίας. Η μεγάλη αύξηση του πληθυσμού στις πυκνοκατοικημένες περιοχές είχε οδηγήσει στη γένεση ενός ευρέως αγροτικού στρώματος στα χωριά που στηριζόταν στη συμπληρωματική εργασία και για την επιβίωση των οποίων ήταν απαραίτητη η πρόσβαση στις κοινοτικές γαίες. Επίσης, η αναβίωση του ρωμαϊκού δικαίου, είχε ενισχύσει τα δικαιώματα της κρατικής εξουσίας και της ιδιοκτησίας, αλλά και την προάσπιση των συμφερόντων των πλουσίων. Τέλος η άνοδος των τιμών στα ενοίκια της γης και η κατάργηση των παλιών προνομίων συλλογής καυσόξυλων, αλιείας και βοσκής στις κοινοτικές γαίες αποτέλεσαν αποσταθεροποιητικό παράγοντα.

Το Θείο Δίκαιο που επικαλούνταν συχνά οι κήρυκες της Μεταρρύθμισης διαδίδοντας τις μαρτυρίες του ευαγγελίου, προσέδωσε μια νέα νομιμότητα στη συσσωρευμένη δυσαρέσκεια των αγροτών, δίνοντας το έναυσμα για την εξέγερση. Η εξέγερση των αγροτών ξεκίνησε από τη νότια Γερμανία το καλοκαίρι του 1524 και εξαπλώθηκε σε μεγάλο μέρος της χώρας, αρχικά με τη μορφή απεργίας. Οι στασιαστές συνέτασσαν υπομνήματα και προσπαθούσαν να πείσουν τους αφέντες για το δίκαιο των αιτημάτων τους ειρηνικά. Μετά από λίγους μήνες όμως και κάτω από την καθοδήγηση ριζοσπαστών ηγετών όπως ο Μίντσερ (Thomas Munzer), οι αγρότες άρχισαν λεηλασίες και πυρπολήσεις πύργων και μοναστηριών αλλά και δολοφονίες μερικών από τους πλέον μισητούς τους αντιπάλους.
Αυτό που ξεκίνησε σαν μια διαμαρτυρία κατά της απαγόρευσης της αλιείας σε ένα ρέμα, γρήγορα εξελίχθηκε στη μαζικότερη εξέγερση στην Ευρώπη πριν τη Γαλλική Επανάσταση. Η ένωση αυτών των αγροτών εξέδωσε τον Μάρτιο του 1525 τα «Δώδεκα άρθρα του Μέμινγκεν», μια διακήρυξη που απαιτούσε την κατάργηση της δουλοπαροικίας, την απελευθέρωση του κυνηγιού και της αλιείας, την μείωση των φόρων και αγγαρειών και το δικαίωμα της κάθε κοινότητας να προσλαμβάνει και να απολύει πάστορες. Το σημαντικότερο άρθρο του κειμένου ήταν η διακήρυξη πως κάθε πρακτική που δεν ήταν συμβατή με τα ευαγγέλια απορρίπτονταν, συνδέοντας το θείο νόμο με την κοινωνική δικαιοσύνη. Τα αιτήματα της διακήρυξης συνδυάστηκαν με στρατιωτική πίεση, με τις στρατιές των αγροτών να πυρπολούν αβαεία, κάστρα, σπίτια ευγενών και να πολιορκούν κάποιες πόλεις, ενώ σε άλλες πόλεις οι κάτοικοι εξεγέρθηκαν απαιτώντας θρησκευτικές μεταρρυθμίσεις και πολιτικά δικαιώματα.

Το λαϊκό κίνημα κατεστάλη μέσα σε μια θάλασσα αίματος. 130.000 άνθρωποι σφαγιάστηκαν με τις ευλογίες του Λούθηρου, αφού οι εξεγερμένοι ηττήθηκαν από τα στρατεύματα των τοπικών ηγεμόνων το καλοκαίρι του 1525 σε πολλές μάχες.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Τα όρια της εξουσίας, κοσμικής ή εκκλησιαστικής ξεπέρασαν κάποια όρια στις παραπάνω περιπτώσεις, με αποτέλεσμα την έμπρακτη αντίθεση εναντίον τους. Η επιτυχία σε κάθε περίπτωση, χαρακτηρίστηκε από το πόσο εξυπηρετούσε τα εθνικά συμφέροντα ή όχι αυτή η αντίθεση.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γκότσης, Γ. «Βυζαντινός και Δυτικός Κόσμος», τόμος Γ΄ (Μεταρρύθμιση και Αντιμεταρρύθμιση), ΕΑΠ, Πάτρα, 2001.
Ράπτης, Κ. «Γενική Ιστορία της Ευρώπης από τον 6ο έως τον 18ο αιώνα», ΕΑΠ, Πάτρα 1999.
Burns, E.M. «Ευρωπαϊκή Ιστορία. Ο Δυτικός Πολιτισμός: Οι Νεώτεροι Χρόνοι», επιμέλεια.-εισαγωγή Ι. Σ. Κολιόπουλος, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2006.
Werner Rosener, «Οι αγρότες στην Ευρώπη», μτφρ. Ιωάννης Δημητρούκας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999.
Παναγιώτης Κανελλόπουλος, «Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος», τ. 3 (Από τον Λούθηρο ώς τον Μπαχ), Αθήνα 1976.
Bernstein, S., Milza, P., «Ιστορία της Ευρώπης» τ.3, (Από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στα Ευρωπαϊκά Κράτη), Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997.
Wiesner-Hanks, M., «Πρώιμη Νεότερη Ευρώπη 1450-1789», Ξιφαράς, Αθήνα, 2008.
Rocker, R., «Εθνικισμός και Πολιτισμός», Άρδην, Αθήνα, 1998.
Chamberlin E.R., «Η Καθημερινή Ζωή στην Αναγέννηση», Παπαδήμας, Αθήνα 1995

1. Burns 2006:177-178
2. Γκότσης 2001:75
3. Προς Γαλάτες 2:16
4. Wiesner-Hanks 2008:178
5. ο.π.:178
6. Γκότσης 2001:176
7. Burns 2006:171-172
8. Bernstein-Milza 1997:326
9. Cameron 1991:12
10. Κανελλόπουλος 1976:42-43
11. ο.π.:50-51
12. Ράπτης 1999:149
13. ο.π.:150
14. Wiesner-Hanks 2008:178-179
15. Burns 2006:183-184
16. ο.π.:173
17. ο.π.:182-183
18. ο.π.:182-183
19. Burns 2006:184-185
20. Rocker 1998:215-217
21. Burns 2006:181
22. ο.π.:187
23. ο.π.:190
24. ο.π.:193
25. Burns 2006:194
26. Rosener 1999:184
27. Burns 2006:194
28. Rosener 1999:185
29. Burns 2006:194-195
30. Wiesner-Hanks 2008:189
31. ο.π.:190
32. Rocker 1998:219 & Chamberlin 1995:207
33. Rosener 1999:189

H ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΚΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ ΚΑΙ Η ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΟΥΜΑΝΙΣΤΩΝ

1. Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΚΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ

Α. ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Η Αναγέννηση αποτέλεσε ένα κομβικό σημείο πολιτισμικής μεταλλαγής το οποίο μέσα από την δημιουργική αναβίωση των αισθητικών και φιλοσοφικών προτύπων της ελληνικής αρχαιότητας, εδραίωσε το κρίσιμο μεταίχμιο στο οποίο θεμελιώθηκε η κοινωνική και διανοητική φυσιογνωμία της νεότερης Ευρώπης.
Το πεδίο δράσης για την ανάπτυξη και μεγιστοποίηση των ανθρώπινων δεξιοτήτων και κλίσεων αποτέλεσε ο ιταλικός Βορράς, όπου στο τέλος του Μεσαίωνα, επήλθε μια ολοκληρωτική εξάλειψη των φεουδαρχικών σχέσεων μέσα από έναν ριζικό πολιτικοκοινωνικό μετασχηματισμό και την συγκρότηση ελεύθερων πόλεων – κρατών, μέσα στις οποίες καταργήθηκε κάθε προαιώνιος περιορισμός ή διάκριση. Στο Μιλάνο, τη Φεράρα, το Ούρμπινο και τη Φλωρεντία, τα πιο ενεργά και δραστήρια τμήματα του πληθυσμού, δηλαδή η εμπορική και τραπεζική νέα μέση τάξη, αποτέλεσε την καινούρια εξουσία των πόλεων, που διοικούσε τον εαυτό της μέσα από ελεύθερες διαδικασίες.
Οι νέοι ηγεμόνες όμως, καθώς στα μάτια των υπηκόων τους δεν είχαν πια τη θεϊκή νομιμοποίηση των αρχόντων του Μεσαίωνα, στράφηκαν στη δημιουργία ενός λαμπρού προπετάσματος καλλιτεχνικής δημιουργίας παρέχοντας στα πιο ικανά και ανήσυχα πνεύματα της εποχής τους τα μέσα για να πραγματοποιήσουν το όραμα τους. Παράλληλα, η ανάδειξη ενός στρώματος εύπορων αστών που η νέα οικονομική δραστηριότητα επέφερε, αποτέλεσε τον Μαικήνα της καλλιτεχνικής δημιουργίας και συνάμα τον καλύτερο πελάτη της.

Β. Ο ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ

Οι Ουμανιστές αφομοίωσαν τους τρόπους και τις τεχνικές των αρχαίων ελλήνων και λατίνων μαστόρων του λόγου και υιοθέτησαν τη ρητορική τους, ως εργαλείο που θα επηρέαζε τη ροή των πραγμάτων προς όφελος της συνολικής κοινότητας. Μην καταφέρνοντας να διαρρήξει τα στεγανά των σχολαστικών πανεπιστημίων, ο Ουμανισμός αναπτύχθηκε κάτω από την σκέπη των ηγεμόνων των πόλεων-κρατών, ιδρύοντας σχολεία που είχαν ως στόχο την διάπλαση ενός νέου ανθρώπινου τύπου, μέσα από τη χρήση αρχαίων προτύπων.
Η αριστοτελική προοπτική που τόσο λάτρεψε ο σχολαστικισμός, δίνει τώρα τη θέση της σε μια νέα σύνθεση της χριστιανικής ηθικής ουσίας και των αρχαιοελληνικών αξιών, αναδεικνύοντας τον άνθρωπο ως σταυροδρόμι όπου η θεία και η φυσική τάξη συναντιούνται, μέσα από την πλατωνική μεταφυσική. Η καλλιτεχνική έκρηξη που σηματοδότησε την Αναγέννηση, θεμελιώθηκε θεωρητικά στην πλατωνική αντίληψη ότι η ενεργός δύναμη που διαμορφώνει και ελέγχει την πραγματικότητα, είναι η ποιητική φαντασία που συλλαμβάνει εσωτερικά το ωραίο και το αγαθό.

Ο αναγεννησιακός άνθρωπος απέκτησε βαθιά επίγνωση της δικής του μοναδικότητας μέσα από την ενεργή ενασχόληση με τα κλασσικά επιτεύγματα ελλήνων και λατίνων. Ερμηνεύοντας την αρχαιότητα σύμφωνα με τις πνευματικές και κοινωνικές ανάγκες της εποχής του, υπηρέτησε πολιτιστικές βλέψεις που έδειχναν προς το μέλλον.

Γ. ΟΙ ΤΕΧΝΕΣ

Η χειραφετημένη ανθρώπινη ευαισθησία αναφύεται μέσα σε έναν κοινωνικό χώρο που διαμορφώνεται μέσα από την εκθαμβωτική άνθηση των πλαστικών και των εικαστικών τεχνών. Στην γλυπτική αναβιώνει η αναπαράσταση του ανθρώπινου σώματος με τη μορφή αυτοτελούς περίοπτου ανδριάντα, μέσα από την μελέτη των υπολειμμάτων της αρχαίας τέχνης σε Ρώμη και Φλωρεντία αλλά και της ανάγκης για προσωπική αναπαράσταση των εξεχόντων προσωπικοτήτων. Οι Ραφαήλ, Ντονατέλο και Μιχαήλ Άγγελος, δημιουργούν τα τελειότερα δείγματα της περιόδου.
Στη ζωγραφική, η ανακάλυψη των μαθηματικών κανόνων της γραμμικής προοπτικής συνιστά την αποφασιστική ρήξη με τις επίπεδες απεικονίσεις του Μεσαίωνα, εισάγοντας τον τρισδιάστατο χαρακτήρα της φυσικής πραγματικότητας. Αποκάλυψη μιας ομάδας φλωρεντινών καλλιτεχνών γύρω από τους Φίλιππο Μπρουνελέσκι και Λέον Μπατίστα Αλμπέρτι, παντρεύει τη γλυπτική με τη ζωγραφική, δημιουργώντας την ψευδαίσθηση της αρχιτεκτονικής στερεότητας στους ζωγραφικούς πίνακες. Την ψευδαίσθηση ενός πολυδιάστατου και παλλόμενου κόσμου συμπληρώνει η μαθηματική διάταξη των μορφών και η έμφαση στο περίγραμμα τους, στα έργα των Μασάτζιο, Πολαϊούλο και Πιέρο ντελα Φραντζέσκα. Η τέλεια αλληλοδιείσδυση μορφής και περιεχομένου ολοκληρώνεται με το chiaroscuro, την παράθεση δηλαδή, γειτονικών σκοτεινών και φωτεινών αποχρώσεων που δίνουν δυναμισμό στη σύνθεση εξαίροντας τις δραματικές συγκρούσεις. Το σταδιακό «θόλωμα» των περιγραμμάτων με το sfumato, πετυχαίνει μεγαλύτερη φυσικότητα στη μείξη του περιβάλλοντος με τους κεντρικούς όγκους. Κύριοι εκφραστές αυτών των καινοτομιών υπήρξαν οι Λεονάρντο και Ραφαήλ.

Δ. Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Η φιλοσοφία του Μαρσίλιο Φιτσίνο στρέφεται απευθείας στα πρωτογενή δόγματα της αρχαιοελληνικής μεταφυσικής, χωρίς τους σχολαστικιστικούς ενδιάμεσους. Το πλαίσιο για τη συνένωση της πίστης σε ένα υπερβατικό ον με την δέσμευση στην αυτενέργεια του ανθρώπου, προσφέρει η πλατωνική παραδοχή για την αθανασία της ψυχή και τη θέση της μέσα σε μια τέλεια συμπαντική αρμονία. Η εσωτερική δέσμευση του ανθρώπου να επιστρέψει στον ουράνιο τόπο καταγωγής του, αποτελεί τον κολοφώνα της ενεργητικής εκδήλωσης των δημιουργικών του δυνάμεων. Η φιλοσοφία έτσι, αποτελεί το όχημα της υπέρτατης πράξης του αυτοκαθορισμού, τη θέωση.
Ο μαθητής του Φιτσίνο Πίκο ντελα Μιράντολα, αναδεικνύει με την φιλοσοφία του την ανθρώπινη αξιότητα ή αξιοπρέπεια (dignitas), σε κομβικό σημείο ισορροπίας της νεότερης σκέψης. Πιστεύει σε έναν άνθρωπο χωρίς προδιαγεγραμμένη φύση και υπόσταση αλλά με την άπειρη δυνατότητα της κατασκευής της ίδιας του της φύσης.
Ο Λορέντζο Βάλλα, μπροστά στην ουμανιστική πλημμύρα, αντιπαραθέτει την αντιφατικότητα της έννοιας της ελευθερίας, εξετάζοντας τη βούληση του Θεού στην κατασκευή ενός ατόμου με άπειρες επιλογές ως προς τις καλές ή τις κακές πράξεις, χωρίς να δίνει ικανοποιητικές απαντήσεις, αλλά αναζωπυρώνοντας το πρόβλημα της «θεοδικίας».
Ο Τζορντάνο Μπρούνο αποτελέι μια από τις πιο ιδιοσυγκρασιακές φυσιογνωμίες της εποχής που επηρέασε φιλοσόφους όπως ο Γκαίτε, ο Σέλλινγκ και ο Σπινόζα. Εκκινώντας από το κλασικό νεοπλατωνικό σχήμα της συμπαντικής αρμονίας που πηγάζει από τον Θεό, μετατοπίζει το βάρος στο φυσικό γίγνεσθαι ως απαραίτητο συστατικό του θείου, του οποίου η φυσική αρμονία είναι η φύση. Η ανεξάντλητη γεννητική ενέργεια του ζωτικού οργανισμού που συνιστά ο κόσμος, αποτελεί το αισθητό ανάλογο της δημιουργικότητας και της απειρίας του Θεού. Προσπαθώντας να εξηγήσει την παραγωγική αυθορμησία της φύσης, αναβιώνει την ατομική θεωρία των Δημόκριτου και Επίκουρου.
Ο Μακιαβέλι επιχειρεί ένα επανακαθορισμό της δεοντολογίας της πολιτικής ζωής, μέσα από την πραγμάτωση ενός κοινωνικού ιδεώδους πολιτισμικής άνθισης και δημόσιας συμμετοχής, που οδηγεί σε μια κοινωνία που κυβερνά η προσήλωση αρχόντων και αρχομένων στο κοινό καλό. Αντίθετα με τους φιλόσοφους του Μεσαίωνα που πρέσβευαν πως τα κριτήρια σύμφωνα με τα οποία κρίνονται οι κυβερνήσεις απορρέουν από τις ηθικές αξίες που καθόρισε ο Θεός, ο Μακιαβέλι υποστηρίζει πως η επιτυχία μιας κυβέρνησης κρίνεται από τον βαθμό στον οποίο διατηρεί την τάξη και τη δημόσια ασφάλεια, χωρίς ηθικές δεσμεύσεις.

2. Η ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΟΥΜΑΝΙΣΤΩΝ

Στις αρχές του Ουμανισμού στη Βενετία, τη Φλωρεντία και το Μιλάνο, υπήρξε μία έκρηξη ενδιαφέροντος για κλασικά κείμενα, λόγω της παρουσίας σε αυτές τις πόλεις πληθώρας ελληνικών χειρογράφων, ελλήνων αντιγραφέων, τυπογράφων και εκδοτών αλλά και των πλούσιων κοινωνικών στρωμάτων που θα χρηματοδοτούσαν αυτές τις δραστηριότητες. Μαικήνες και άρχοντες προσέφεραν τεράστια για την εποχή ποσά ώστε να αποκτήσουν κώδικες διακοσμημένους με πολυτελείς μικρογραφίες. Ο Ιωάννης Αουρίσπα επιστρέφοντας από την Κωνσταντινούπολη πούλησε ακόμα και τα ρούχα του για να αγοράσει 238 ελληνικούς κώδικες, ενώ ο Φραγκίσκος Φίλελφος, διατείνονταν ότι έφερε μαζί του από την ίδια πόλη δύο πολύτιμα φορτία: τη σύζυγο του κόρη του Χρυσολωρά, Θεοδώρα και εκατοντάδες ελληνικά χειρόγραφα.

Οι έλληνες λόγιοι του βυζαντίου βρήκαν στην Ιταλία μια άλλη ιδεατή πατρίδα, στην οποία τα όρια της παιδείας και του πολιτισμού τους συνέπιπταν. Ο Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων, έφθασε στην Φλωρεντία με την ευκαιρία της συνόδου του 1438/9. Βαθύτατα επηρεασμένος από τον Πλάτωνα και τους νεοπλατωνικούς, συνετέλεσε στην αποδέσμευση του ευρωπαϊκού πνεύματος από την αριστοτελική φιλοσοφία και τον προσανατολισμό του προς μια νέα ερμηνεία του κόσμου. Η αίγλη και το κύρος του Πλήθωνα, έδωσαν μια πρόσθετη ώθηση στα ελληνικά γράμματα. Αυτός έπεισε τον Κοσμά Μέδικο να ιδρύσει την Ακαδημία της Φλωρεντίας που αποτέλεσε το πρώτο από μια σειρά ιδρυμάτων για την προστασία των γραμμάτων. Η επίδραση των ιδεών του στην ιταλική Αναγέννηση υπήρξε καταλυτική. Είχε εισηγηθεί πρώτος τη μελέτη του Στράβωνα (κυκλοφόρησε σε λατινική έκδοση από τον Γκουαρίνο της Βερόνα το 1458), ως συμπλήρωμα των γεωγραφικών γνώσεων που περιλαμβάνονταν στον Πτολεμαίο, που αργότερα επηρέασε σε πολύ μεγάλο βαθμό τον Χριστόφορο Κολόμβο στο εγχείρημα του. Περίπου το 1475 ξεκίνησε η απόπειρα έκδοσης ακέραιων ελληνικών κειμένων μέσα από τις δραστηριότητες μιας πολυάριθμης ομάδας Ελλήνων λογίων, όπως οι Δημήτριος Χαλκοκονδύλης, Κωνσταντίνος και Ιανός Λάσκαρις και Μάρκος Μουσούρος. Το 1476 ακολούθησε το πρώτο ουσιαστικό διδακτικό βοήθημα για την εκμάθηση των ελληνικών, τα «Ερωτήματα της Ελληνικής Γλώσσης» του Μανουήλ Χρυσολωρά. Ο Γκουαρίνο επεξεργάστηκε τα λατινικά κείμενα του βιβλίου (τα κείμενα ήταν συνήθως δίγλωσσα, τυπωμένα σε δύο στήλες, το ελληνικό πλάι στο λατινικό κείμενο), το οποίο οδήγησε στην ανακάλυψη των ελλήνων συγγραφέων και έδωσε το έναυσμα για μια πραγματική άνθηση των ελληνικών σπουδών στη Δύση.

Στη σύνοδο της Φλωρεντίας, έλαβε μέρος και ο μαθητής του Γεμιστού, αρχιεπίσκοπος Νίκαιας Βησσαρίων, ο οποίος το 1441 χειροτονήθηκε καρδινάλιος και εγκαταστάθηκε μόνιμα στη Ρώμη όπου και δημιούργησε στην έπαυλη του ένα είδος ακαδημίας που προήγαγε τα ελληνικά γράμματα μέσα από συζητήσεις φιλολογικών και φιλοσοφικών θεμάτων, προμήθειες και μεταφράσεις βιβλίων. Η βιβλιοθήκη του που τώρα αποτελεί τη Μαρκιανή βιβλιοθήκη της Βενετίας, παρείχε το πρωτογενές για τους εκδότες υλικό ελληνικών χειρογράφων. Καθολικός έγινε και ο Ιωάννης Αργυρόπουλος, που προσελήφθη από τον Κοσμά των Μεδίκων για να διδάξει ελληνικά στον γιο του Λαυρέντιο. Όταν ο Λαυρέντιος ο Μεγαλοπρεπής ανέλαβε τη διοίκηση της πόλης, διόρισε τον Αργυρόπουλο καθηγητή της αρχαίας ελληνικής φιλολογίας στο πανεπιστήμιο, θέση την οποία κράτησε για δεκατέσσερα ολόκληρα χρόνια. Την μεγαλύτερη διδακτική θητεία στα πανεπιστήμια της Ιταλίας κατείχε ο νεοπλατωνικός μαθητής του Γεμιστού, Αθηναίος, Δημήτριος Χαλκοκονδύλης, που δίδαξε εννέα χρόνια στην Πάδουα, δεκαέξι στη Φλωρεντία και είκοσι σχεδόν στο Μιλάνο.

Ο Ιανός Λάσκαρις, υπήρξε μαθητής του Βησσαρίωνα και του Χαλκοκονδύλη και βιβλιοθηκάριος του Κοσμά των Μεδίκων, για λογαριασμό του οποίου στάλθηκε στις ελληνικές χώρες και συνέλεξε ελληνικά χειρόγραφα, ενώ το 1492 διαδέχθηκε τον Χαλκοκονδύλη στο πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας. Σημαντικότερος μαθητής του, υπήρξε ο κρητικός Μάρκος Μουσούρος, μέλος της ακαδημίας και στενός συνεργάτης του Άλδου Μανούτιου, καθηγητής από το 1512 στη Βενετία. Το 1513 εξέδωσε τα «Άπαντα» του Πλάτωνα, ενώ το 1516 ίδρυσε το Ελληνικό Γυμνάσιο στη Ρώμη.
Ο Άλδος Μανούτιος, μαθητής του Γκουαρίνο, δάσκαλος και τυπογράφος, είχε αναλάβει στη Βενετία το έργο της έκδοσης των ελληνικών χειρογράφων στην όσο το δυνατόν πιστότερη αναπαραγωγή τους. Δημιουργεί γύρω του έναν κύκλο ελλήνων και λατίνων που αναζητούν, σχολιάζουν, αντιπαραβάλλουν και αγοράζουν ελληνικά κείμενα. Μεταξύ 1495 και 1515 εκδίδει 130 τόμους ελλήνων κυρίως κλασσικών, όπως Αριστοφάνη, Δημοσθένη, Πλάτωνα, Ξενοφώντα, Σοφοκλή Θουκυδίδη, Πλούταρχο, Πίνδαρο Αισχύλο και άλλους, σε περίπου 1000-3000 αντίτυπα το καθένα, μέγεθος τεράστιο για την εποχή.

Η δύναμη και η επιρροή των αρχαιοελληνικών κειμένων στη διαμόρφωση της Αναγέννησης, είναι φανερή στην περίπτωση του «Περί του μη ραδίως πιστεύειν διαβολή» του Λουκιανού, που μετάφρασε ο Γκουαρίνο και αναφέρεται στην ιστορία του ζωγράφου Απελλή, που γλίτωσε την τελευταία στιγμή την τιμωρία από τον βασιλιά Πτολεμαίο, όταν κατηγορήθηκε άδικα για συνενοχή σε συνομωσία. Το κείμενο, ενέπνευσε τον Μποτιτσέλι και φιλοτέχνησε τον πίνακα «Η Συκοφαντία του Απελλή», που βρίσκεται τώρα στην αίθουσα Μποτιτσέλλι, στην περίφημη πινακοθήκη Ουφίτσι στη Φλωρεντία. Επίσης, το εγκώμιο προς την Αθήνα «Παναθηναϊκός» του Αριστείδη, ενέπνευσε τον Λεονάρντο Μπρούνι, ιστορικό και καγκελάριο της πόλης, στη σύνταξη του «Εγκωμίου της πόλης της Φλωρεντίας».

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Οι ιταλικές πόλεις παρείχαν στους έλληνες λόγιους την ασφάλεια και τα μέσα για να εργαστούν στην κατεύθυνση της καλλιέργειας των ελληνικών γραμμάτων, με απώτερο σκοπό την διάδοση του ελληνικού πνεύματος που θα συντελούσε στην αποφασιστική ανάμειξη της Δύσης στην ανακατάληψη των ελληνικών εδαφών από τους Τούρκους. Η επιρροή τους στην Αναγέννηση, μάλλον σαν τυχαίο αποτέλεσμα θα πρέπει να εκληφθεί.
Γεγονός παραμένει όμως ότι στα μέσα του 15ου αιώνα στη Δύση, μέσα από τις προσπάθειες τους, τα ελληνικά αποτελούσαν ουσιαστικό μέρος των ανθρωπιστικών σπουδών, ενώ συγγραφείς όπως ο Όμηρος και ο Δημοσθένης αποτέλεσαν τη βάση της κλασικής παιδείας στην Ευρώπη για περισσότερα από 500 χρόνια.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Κ. Αθανασόπουλος, Βυζαντινός και Δυτικός Κόσμος: Συγκλίσεις και Αποκλίσεις, ΕΑΠ, τα Α΄, Πάτρα, 2000.

Π. Βαλλιάνος, Αναγέννηση και Ουμανισμός, ΕΑΠ, τ. Β΄, Πάτρα 2001.

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ι΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1979

N. G. Wilson, Από το Βυζάντιο στην Αναγέννηση. Ελληνικές σπουδές κατά την ιταλική Αναγέννηση, μετάφρ. Φωτεινή Πρεβεδούρου-Γεωργίνη, Αθήνα 1994.

Β. Βαϊόπουλος, Στα Χρόνια του Πρώϊμου Ανθρωπισμού: Αλδινές εκδόσεις και Λατινικές μεταφράσεις Ελληνικών Κειμένων. Άρθρο στο Περιοδικό Ιόνιος Λόγος, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Κέρκυρα, 2007.

1. Βαλλιάνος 2001:13-15
2. ο.π. 32-33
3. ο.π. 35-36
4. ο.π. 51-54
5. ο.π. 51-55
6. ο.π. 56
7. Βαλλιάνος 2001:80
8. ο.π. 81-82
9. ο.π. 94-96
10. ο.π. 97-98
11. ο.π. 99-100
12. Βαλλιάνος 2001:102
13. ο.π. 111
14. Wiesner-Hanks 2008:45
15. Βαϊόπουλος 2007:43
16. Ι.Ε.Ε. 365
17. ο.π. 357-358
18. Αθανασόπουλος 2000:131-132
19. Wilson 1994:108-109
20. Βαϊόπουλος 2007:43
21. ο.π. 44-47
22. Ι.Ε.Ε. 358
23. Βαϊόπουλος 2007:48
24. Ι.Ε.Ε. 358
25. ο.π. 359
26. ο.π. 360
27. ο.π. 360
28. Βαϊόπουλος 2007:46-53 & Wilson 1994:228
29. Wilson 1994:44-45
30 ο.π. 70

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΣΤΗΝ ΤΕΤΑΡΤΗ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΕΔΑΦΩΝ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η τέταρτη σταυροφορία ξεκίνησε με πρωτοβουλία του Πάπα Ιννοκέντιου Γ΄ το 1201 για την κατάληψη των Αγίων Τόπων που κατείχαν οι Μουσουλμάνοι. Μέσα από διάφορες καταστάσεις και διεργασίες, η σταυροφορία παρέκκλινε του στόχου της και ολοκληρώθηκε το 1204 με την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης και την προσωρινή κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Ένα από τα πιο ακανθώδη ζητήματα της μεσαιωνικής ιστορίας για το οποίο μέχρι σήμερα κατατίθενται έντονες απόψεις υποθέσεις και ερμηνείες από τους σπουδαιότερους βυζαντινολόγους και μεσαιωνολόγους, είναι η αναζήτηση των ευθυνών για αυτή τη δραματική της κατάληξη. (Τσιρπανλής 2008:21)
Σε αυτή την εργασία θα προσπαθήσω να δείξω τον ρόλο που έπαιξε η Βενετία στην εκτροπή της σταυροφορίας από τον αρχικό της στόχο, μέσα από τις πράξεις του δόγη (δούκα) της, Ερρίκου Δάνδολου.

Η ΠΡΩΤΗ ΕΚΤΡΟΠΗ

Ο Ιννοκέντιος είχε αρχικά αναθέσει την αρχηγία της επιχείρησης στον κόμη Θεοβάλδο Γ΄ της Καμπανίας. Ο Θεοβάλδος όμως πέθανε τον επόμενο χρόνο και έτσι αρχηγός ανακηρύχθηκε ο ιταλός κόμης Βονιφάτιος ο Μομφερατικός. Το σχέδιο προέβλεπε τη συγκέντρωση των σταυροφόρων στη Βενετία και από εκεί τη μετάβαση τους με πλοία στην Αίγυπτο (καθώς ο χερσαίος δρόμος μέσω της ανατολικής Ευρώπης θεωρήθηκε επικίνδυνος), όπου θα άρχιζαν τις στρατιωτικές επιχειρήσεις με σκοπό την κατάληψη της Ιερουσαλήμ. Η ναυτική δημοκρατία επιλέχθηκε καθώς ήταν η μόνη που θα μπορούσε να παρέχει τα απαραίτητα πλοία για την μεταφορά. (Nicol 2010:167-171) Τον Απρίλη του 1201 ο Γοδεφρείδος Βιλλεαρδουίνος, πρωτοστράτορας της Καμπανίας και χρονικογράφος της σταυροφορίας, διαπραγματεύτηκε ως μέλος αντιπροσωπείας των σταυροφόρων με τον δόγη της Βενετίας Ερρίκο Δάνδολο και συμφώνησαν ότι για 85000 μάρκα η Βενετία θα παρείχε μέσα μεταφοράς για 4500 ιππότες και τα άλογα τους, 9000 υποτελείς και 20000 πεζικάριους μέχρι την Αίγυπτο. Οι Βενετοί για να διαθέσουν το στόλο που απαιτούνταν για μια επιχείρηση τέτοιου μεγέθους, έπρεπε να αναστείλουν μεγάλο μέρος από τις επικερδείς τους επιχειρήσεις και να αποσπάσουν το ανάλογο εργατικό δυναμικό από άλλες εργασίες, μέχρι να ολοκληρωθεί η αποστολή τους. Έτσι η συμφωνία θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί μόνο εφόσον υπήρχαν οι εγγυήσεις ότι οι Βενετοί θα έβγαιναν κερδισμένοι. (Nicol 2010:171)
Ο Παπαρρηγόπουλος υποστηρίζει ότι από το υπέρογκο για τα δεδομένα της Δύσης ποσό που ζητούσε ο Δάνδολος από τους σταυροφόρους, συνάγεται ότι δεν είχε σκοπό να εφαρμόσει την συμφωνία. Εξάλλου, λίγο μετά την υπογραφή της συμφωνίας με τους σταυροφόρους, ο δόγης έστειλε δύο αντιπροσώπους στην Αίγυπτο και τον Μάιο του 1202 υπογράφηκε συνθήκη που παρείχε προνόμια στους Βενετούς στην Αλεξάνδρεια. (Παπαρρηγόπουλος 2010:206-208)

Ο Ιννοκέντιος γνωρίζοντας ότι οι Βενετοί δεν φημίζονταν για τον σταυροφορικό τους ζήλο, ανησύχησε για το ενδιαφέρον τους για την επιχείρηση. Οι Βενετοί, λαός ναυτικός δεν δίσταζαν να προμηθεύουν στο παρελθόν τους εχθρούς της χριστιανοσύνης Σαρακηνούς με όπλα, σίδερο και ξυλεία για τα πλοία τους, ενώ χρειάστηκε η απειλή αφορισμού από τον πάπα για τον τερματισμό αυτής της πρακτικής. (Nicol 2010:167)
Έδωσε απρόθυμα την έγκριση του για τη συμφωνία με τον όρο να απέχουν οι σταυροφόροι από επιθέσεις κατά χριστιανών, εκτός και αν ο παπικός λεγάτος Πέτρος Καπουάνο, έκρινε ότι συνέτρεχε ιερός και σοβαρός λόγος. (Nicol 2010:172)

Όταν όμως ο σταυροφορικός στρατός άρχισε να συρρέει στη Βενετία, τον Ιούνιο του 1202, έγινε φανερό ότι αριθμούσε μόνο το ένα τρίτο της αρχικής δύναμης, με αποτέλεσμα να υπολείπονται 35000 μάρκα από το ποσό που είχε αρχικά συμφωνηθεί. (Harris 2004:322) Δεν υπάρχει καμία μνεία για παπικό ενδιαφέρον ή αρωγή στους δυσπραγούντες σταυροφόρους στο Λίντο. Έτσι, ενώ ο Πάπας υπήρξε απών στους σχεδιασμούς που λάμβαναν χώρα στη Βενετία, το κενό του κάλυψε ένας αφερέγγυος «σύμμαχος», ο βενετός δόγης. (Τσιρπανλής 2008:24)
Ο δόγης Δάνδολος, χωρίς αμφιβολία ένας από τους οξυδερκέστερους πολιτικούς ηγέτες του Μεσαίωνα, ενεργούσε με αποφασιστικότητα και τόλμη, χωρίς συναισθηματισμούς και κούφιες ιδεολογίες. Οι σχεδιασμοί του υπαγορεύονταν από τα οικονομικά συμφέροντα και τις πολιτικές σκοπιμότητες της Βενετίας, ενώ η ιδέα της σταυροφορίας τον άφηνε ασυγκίνητο. (Χριστοφιλοπούλου 2001:216)
Όταν ο δόγης προσκάλεσε τους σταυροφόρους να τον βοηθήσουν να καταλάβει την πόλη της Ζάρα στις Δαλματικές ακτές με αντάλλαγμα την αναβολή της εξόφλησης των οφειλομένων, πολλοί αντέδρασαν και ο παπικός λεγάτος Πέτρος Καπουάνο αρνήθηκε να δώσει τη συγκατάθεση του. Παρά τις αντιρρήσεις όμως και μετά από ένα ταξίδι του λεγάτου στη Ρώμη, οι σταυροφόροι, εγκλωβισμένοι τόσον καιρό στα λασπερά τενάγη της Βενετίας, συμφώνησαν. (Nicol 2010:175)
Ο οικονομικός συμβιβασμός που πέτυχε ο Δάνδολος είναι ενδεικτικός του γεγονότος ότι οι Βενετοί και όχι ο πάπας κατευθύνουν την εξέλιξη της επιχείρησης κατά τις επιθυμίες τους, χρησιμοποιώντας τη στρατιωτική δύναμη της σταυροφορίας υπέρ των συμφερόντων τους. (Τσιρπανλής 2008:23)

Με την κατάληψη της Ζάρα στις 24 Νοεμβρίου του 1202 ο πάπας εξεμάνη και αντέδρασε αφορίζοντας όλους τους υπεύθυνους Φράγκους και Βενετούς. Όταν οι θεοφοβούμενοι σταυροφόροι τον παρακάλεσαν τους έδωσε άφεση, αλλά ήταν ανένδοτος όσο αφορά τους Βενετούς. Ο Βονιφάτιος απέκρυψε τον αφορισμό, σε συνεννόηση με τον Καπουάνο. (Nicol 2010:177)
Η κατάληψη της Ζάρα, αποτελεί την πρώτη εκτροπή των σταυροφοριών προς αποκλειστικό όφελος μιας κοσμικής εξουσίας, η οποία άλλωστε δεν αρκείται σε αυτή την παρέκκλιση από τις ιερές αρχές που μέχρι τώρα κατεύθυναν το χριστιανικό εγχείρημα. (Bernstein-Milza 1997:164)

Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΤΡΟΠΗ

Οι σταυροφόροι όμως δεν βελτίωσαν τη θέση τους στη Ζάρα. Είχαν πετύχει μόνο την αναβολή της εξόφλησης του χρέους και τον χειμώνα του 1202-1203 οι προμήθειες είχαν αρχίσει να εξαντλούνται. Τον Ιανουάριο, απεσταλμένοι του Φιλίππου της Σουηβίας, έφεραν στη Ζάρα μήνυμα του Αλέξιου Άγγελου, γιου του εκθρονισμένου βυζαντινού αυτοκράτορα Ισαάκιου Β΄ Άγγελου, που ζητούσε τη βοήθεια των σταυροφόρων για να ανατρέψει τον θείο του Αλέξιο Γ΄ Άγγελο και να επαναφέρει στο θρόνο τον τυφλό πατέρα του. Σε αντάλλαγμα, υποσχέθηκε την πληρωμή ενός υπέρογκου χρηματικού ποσού, να δώσει τέλος στο σχίσμα και να θέσει τη Βυζαντινή Εκκλησία υπό την εξουσία του Πάπα και να συνδράμει με στρατό και εφόδια στην συνέχιση της σταυροφορίας. (Harris 2004:322-323)
Ο Δάνδολος ήταν ενήμερος για την κατάσταση στην Κωνσταντινούπολη μέσω των πρακτόρων του. Ήξερε ότι ο Αλέξιος Γ΄ είχε μόλις παραχωρήσει και άλλα προνόμια στους Πιζάτες και τους Γενοβέζους, ενώ γνώριζε επίσης ότι οι υποσχέσεις που έδινε ο Αλέξιος Άγγελος ήταν αδύνατο να τηρηθούν. Γνώριζε επίσης ότι οι έλληνες δεν υπήρχε περίπτωση να στηρίξουν έναν αυτοκράτορα που θα υπέτασσε τους ίδιους και την εκκλησία τους στους Λατίνους. (Nicol 2010:178-181)

Ο Νικήτας Χωνιάτης κατηγορούσε ευθέως τον Δάνδολο σαν τον κύριο υπαίτιο της παρεκτροπής. (Nicol 2010:169) Σύμφωνα με τον Χωνιάτη, ο Δάνδολος δεν ξεχνούσε αυτά που πέρασαν οι Ενετοί στα χέρια των Αγγέλων, ή νωρίτερα στα χέρια του Ανδρόνικου ή ακόμα νωρίτερα στα χρόνια του Μανουήλ. Φοβούμενος να αναλάβει μια εκδικητική επιχείρηση αποκλειστικά ενετική, προσπάθησε να εμπλέξει ξένους ως συνεργάτες μέσω μυστικών επαφών. Διάλεξε ανθρώπους που έτρεφαν κι αυτοί αθεράπευτο μίσος εναντίων των Βυζαντινών και εποφθαλμιούσαν τον πλούτο τους. (Angold 1997:507) Όταν η πρόταση για επίθεση κατά της Κωνσταντινούπολης τέθηκε προς συζήτηση, οι αντιρρήσεις αυτών που δεν ήθελαν να στρέψουν τα όπλα τους κατά των χριστιανών, κάμφθηκαν με επίκαιρες ενετικές δωροδοκίες. Όλη η μνησικακία που έτρεφε από καιρό η Δύση απέναντι στο Βυζάντιο διευκόλυνε τον Δάνδολο και τον Βονιφάτιο να παρασύρουν την κοινή γνώμη ώστε να υποστηρίξει τα σχέδια τους. (Runciman 1979:65)

Ο Αλέξιος ενώθηκε με τους σταυροφόρους στη Ζάρα και τον Μάιο του 1203 υπογράφηκε στην Κέρκυρα η συνθήκη για την εκτροπή της σταυροφορίας. Στις 24 Ιουνίου ο στόλος των σταυροφόρων εμφανίσθηκε μπροστά στη βυζαντινή πρωτεύουσα. Ύστερα από την κατάληψη του Γαλατά οι σταυροφόροι έκοψαν την αλυσίδα που έφραζε την είσοδο στον Κεράτιο Κόλπο. Τα πλοία τους μπήκαν στο λιμάνι, ενώ ταυτόχρονα άρχιζε από την ξηρά η επίθεση εναντίον των τειχών της πόλης. Αν και οι βυζαντινοί πολιορκημένοι και ιδιαίτερα η φρουρά των Βαράγγων πρόβαλαν σθεναρή αντίσταση, η Κωνσταντινούπολη έπεσε στα χέρια των σταυροφόρων στις 17 Ιουλίου 1203. Ο αυτοκράτορας Αλέξιος Γ΄ στάθηκε μικρότερος των περιστάσεων και δραπέτευσε παίρνοντας μαζί του τους βασιλικούς θησαυρούς και τα κοσμήματα του στέμματος. Ο τυφλωμένος Ισαάκιος Β΄ αποκαταστάθηκε στο θρόνο και ο γιος του Αλέξιος Δ΄, ο προστατευόμενος των Λατίνων, έλαβε το στέμμα του συναυτοκράτορα. (Ostrogorsky 2012:292)

Οι Βενετοί ήθελαν να πάρουν τα χρήματα που τους όφειλαν αλλά τα ταμεία της Κωνσταντινούπολης ήταν σχεδόν άδεια και οι επαρχίες είχαν διαχωρίσει τη θέση τους από τον νέο αυτοκράτορα. (Παπαρρηγόπουλος 2010:215) Με πολύ κόπο συγκεντρώθηκε το μισό από το συμφωνημένο ποσό των 200.000 μάρκων και ζητήθηκε από τους σταυροφόρους περισσότερος χρόνος για τη συγκέντρωση του υπόλοιπου ποσού. (Harris 2004:330-332) Ο Δόγης δέχθηκε την πρόταση του Αλέξιου Δ΄ ώστε να παραμείνουν οι σταυροφόροι στην Κωνσταντινούπολη ακόμα έναν χρόνο γιατί πίστευε ότι όσο περισσότερο παρέμεναν αυτοί στην πόλη, τόσο πιο πιθανό ήταν να κλιμακωθεί σε άμεση σύρραξη κάποιο μικροεπεισόδιο. (Nicol 2010:184) Εξάλλου, οι ενετοί από καιρό παρακινούσαν τους σταυροφόρους να καταλάβουν την Κωνσταντινούπολη με έφοδο και να εγκαταστήσουν εκεί έναν δυτικό ως Αυτοκράτορα. (Runciman 1979:68)

Όταν ο δόγης απαίτησε για μια ακόμη φορά την πληρωμή του, ο Αλέξιος του αποκρίθηκε ότι ούτε είχε, ούτε ήθελε να δώσει άλλα χρήματα, για να λάβει την οργισμένη απάντηση του Δάνδολου: «Πανάθλιο παιδάκι, εμείς σε βγάλαμε από την κοπριά κι εμείς θα σε ρίξουμε πάλι πίσω». Ο Αλέξιος Δ΄ ούτε του Φράγκους δεν κατάφερνε να ευχαριστήσει, αλλά και τους υπηκόους του εξόργιζε. (Παπαρρηγόπουλος 2010:216-217)
Τον Φεβρουάριο του 1204 ο πρωτοβεστιάριος Αλέξιος Δούκας Μούρτζουφλος ηγείται πραξικοπήματος στο παλάτι, σκοτώνει τον Αλέξιο Δ΄(ο πατέρας του Ισαάκιος Β΄ πεθαίνει λίγο μετά) και στέφεται αυτοκράτορας με το όνομα Αλέξιος Ε΄. Μετά από σύντομες μάχες, η πόλη πέφτει στα χέρια των Λατίνων στις 13 Απριλίου. Ο Αλέξιος Ε΄ ακολουθεί το παράδειγμα του Αλέξιου Γ΄ και δραπετεύει από την πόλη. (Harris 2004:337-338) Ακολουθεί όργιο λεηλασιών και καταστροφών. Τρεις καταστροφικές πυρκαγιές είχαν ήδη κάψει το μεγαλύτερο μέρος της πόλης ενώ ότι μένει όρθιο σκυλεύεται ή καταστρέφεται από τους εισβολείς. Περίπου 2000 άνθρωποι σφαγιάζονται, γυναίκες, μέχρι και καλόγριες βιάζονται, ιερά κειμήλια καταστρέφονται, εκκλησίες βεβηλώνονται. (Nicol 2010:189)

Με την πτώση της πόλης οι Λατίνοι θέτουν σε εφαρμογή το σχέδιο για τη μοιρασιά της αυτοκρατορίας, που είχαν ήδη εκπονήσει από το Μάρτιο. Ένα μικτό συμβούλιο εκλεκτόρων από Φράγκους και Βενετούς επιλέγει τον Βαλδουίνο, κόμη της Φλάνδρας και του Αϊνώ αυτοκράτορα. Η Κωνσταντινούπολη μοιράζεται μεταξύ Βαλδουίνου και Βενετών. Στους Βενετούς παραχωρείται το αξίωμα του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, θέση στην οποία διορίζουν τον βενετό Θωμά Μοροζίνι. (Harris 2004:342) Ο Παπαρρηγόπουλος υποστηρίζει ότι η στέψη του Βαλδουίνου αντί για τον Βονιφάτιο, υπήρξε αποτέλεσμα πιέσεων του Δάνδολου, καθώς ο Βαλδουίνος θεωρούνταν δεκτικότερος στην επιρροή του. Άπειρος και υπάκουος, τον τιμούσε σαν πατέρα του. (Παπαρρηγόπουλος 2010:234)
Η διανομή των εδαφών υπήρξε ιδιαίτερα ευνοϊκή για την Βενετία, στην οποία περιέρχονταν τα σπουδαιότερα λιμάνια και τα περισσότερα νησιά πάνω στο δρόμο που συνδέει την Αδριατική με την Κωνσταντινούπολη καθώς και τα τρία πέμπτα της πρωτεύουσας. (Bernstein-Milza 1997:165) Επίσης οι Βενετοί εξασφαλίζουν τον αποκλεισμό των Γενοβέζων και Πιζάνων αντιπάλων τους από το εμπόριο της αυτοκρατορίας. (Harris 2004:342)

Ο Ιννοκέντιος Γ΄, που υπήρξε πάντα επιφυλακτικός με τις επιθέσεις κατά των χριστιανών, ενημερώνεται για τις εξελίξεις και αλλάζει άρδην τη στάση του, εκφράζοντας στον Βαλδουίνο την απύθμενη χαρά του για την νέα αυτοκρατορία υπό τη σκέπη της Καθολικής Εκκλησίας. Μην ξεχνώντας όμως τη στάση των Βενετών, ακυρώνει το διορισμό του πατριάρχη, ενώ παρά τις οχλήσεις του Δάνδολου δεν προχωράει σε άρση του αφορισμού του. (Nicol 2010:192-193)

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Αφού σύντριψαν τη βυζαντινή ισχύ, οι νικητές του 1204 δεν την αντικατέστησαν με τίποτα, γιατί αυτή η τεχνητή αυτοκρατορία που έμεινε μετέωρη και αυτοσχέδια στην καρδιά ενός ολότελα εχθρικού ελληνικού και σλαβικού κόσμου δεν ήταν δύναμη, αλλά αντίθετα μια διαρκής αιτία αδυναμίας για τη Λατινοσύνη. (Grousset 1980:132)
Η βυζαντινή αυτοκρατορία δεν ανέκαμψε ποτέ από το σοκ της τέταρτης σταυροφορίας. Οι αυτοκράτορες δυσκολεύονταν να ελέγξουν τον τοπικό κλήρο και μόνον οι απρόοπτοι θάνατοι Μογγόλων και Τούρκων ηγεμόνων και όχι η βυζαντινή δύναμη, γλίτωσαν τη Δύση από τις εισβολές του 13ου-14ου αιώνα. (Nicholas 2007:399)
Η τέταρτη σταυροφορία υπήρξε ένα πολιτικό θέλημα ελεημοσύνης, που συνδύασε την οικονομική εκμετάλλευση με την ιδεολογική κάλυψη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Nicol D. M., Βυζάντιο και Βενετία, μετάφρ. Χριστίνα-Αντωνία Μουτσοπούλου, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2010.

Παπαρρηγόπουλος, Κ., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. 15, έκδοση της National Geographic Society, Αθήνα 2010.

Harris, J., Το Βυζάντιο και οι Σταυροφορίες, μετάφρ. Λ. Καρατζάς, Ωκεανίδα, Αθήνα 2004.

Grousset, R., Ιστορία των Σταυροφοριών, μετάφρ. Πάγκαλος Α, Γκοβόστης, Αθήνα 1980

Bernstein, R., Milza, P., Ιστορία της Ευρώπης, τ. 1, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1997.

Nicholas, D., Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου, εκδ ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2007.

Χριστοφιλοπούλου, Αικ., Βυζαντινή Ιστορία ΙΙΙ, (1081-1204), εκδ. Βάνιας, Αθήνα, 2001.

Ostrogorsky, G., Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, μετάφρ. Παναγόπουλος Ι., εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 2012.

Runciman, S., Ιστορία των Σταυροφοριών, τ.3, Το Βασίλειο της Άκρας και οι Μεταγενέστερες Σταυροφορίες, Συμπληρωματικές εκδόσεις ΓΕΣ, Αθήνα, 1979.

Angold, M., Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία από το 1025 έως το 1204 Μια Πολιτική Ιστορία, μετάφρ. Καργιανιώτη Ε.,εκδ. παπαδήμα, Αθήνα, 1997.

Τσιρπανλής, Ζ., Η Τέταρτη Σταυροφορία και ο Ελληνικός Κόσμος, εκδ. Ινστιτούτου Βυζαντινών Ερευνών, Αθήνα, 2008.

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΟΛΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΚΑΙ ΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (4ος-11ος αι.)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η Βυζαντινή αυτοκρατορία, στους πρώτους αιώνες αποτελούνταν κυρίως από πόλεις που επέζησαν από την αρχαιότητα και είχαν έντονα αποτυπωμένο στον πολεοδομικό τους ιστό το πνεύμα του αρχαίου κόσμου. Αργότερα, οι κατοικίες, οι δρόμοι και οι πλατείες επηρεάζονται κι αυτές από τις σημαντικές αλλαγές που συντελούνται στις δομές και τις προτεραιότητες της πόλης, με την επίδραση της εκκλησίας.
Αργότερα κτίζονται αναρίθμητες πόλεις – κάστρα που είχαν ως στόχο την προστασία των κατοίκων και των συνόρων από τις συνεχόμενες εχθρικές επιδρομές. Τα κάστρα οικοδομούνται σε φυσικά οχυρές θέσεις, σε κορυφές λόφων ή βουνών, από τις οποίες εξασφαλιζόταν ο έλεγχος των δρόμων και των περασμάτων που υπήρχαν στην ενδοχώρα. Εξωτερικά, τα κάστρα προστατεύονταν από οχυρωματικούς περιβόλους με πύργους ενώ στο εσωτερικό τους διαμορφώνονταν δρόμοι που ξεκινούσαν από τις πύλες της οχύρωσης και οδηγούσαν στους χώρους του οικισμού. Οι δρόμοι αυτοί ήταν κατά κανόνα στενοί, ανηφορικοί και λιθόστρωτοι, ενώ το πλάτος τους διέφερε ανάλογα με το διαθέσιμο χώρο. Εκατέρωθέν τους αναπτύσσονταν οι οικίες, οι οποίες συχνά ήταν μονώροφες ή διώροφες και βρίσκονταν σε άμεση επαφή μεταξύ τους.
Στις βυζαντινές πόλεις- κάστρα επικρατούσε γενικά άναρχη δόμηση και στενότητα χώρου που είχε ως αποτέλεσμα σχεδόν την έλλειψη μεγάλων πλατειών και εξαρχής σχεδιασμένων ελεύθερων χώρων. Οι διαθέσιμοι ανοιχτοί χώροι περιορίζονταν γύρω από τους ναούς και τους περιβόλους των μοναστηριών, και συχνά λειτουργούσαν και ως χώροι πανηγύρεων, αγοραπωλησιών και κοινωνικής συναναστροφής.

ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΠΟΛΕΩΝ

Οι βυζαντινές πόλεις τελούσαν υπό αυτόνομη διοίκηση. Οι πλουσιότεροι τοπικοί γαιοκτήμονες συμμετείχαν σε αστικά βουλευτήρια (βουλαί, curiae) και συνήθως ονομάζονταν βουλευτές, ή δεκουρίωνες. Όλοι οι γαιοκτήμονες που διέθεταν μια καθορισμένη κτηματική περιουσία, καθώς και οι κληρονόμοι τους, ήταν υποχρεωμένοι από τον νόμο να υπηρετούν στα συμβούλια. (Mango 1988:47)
Τα συμβούλια ήταν υπεύθυνα για τις αστικές υπηρεσίες, την λειτουργία και συντήρηση των υποδομών (αστικών και αμυντικών), τον αννώνα , την καθαριότητα και τις επισκευές των κοινών εγκαταστάσεων καθώς και την λειτουργία του ταχυδρομείου. (Mango 1988:47-48) Παράλληλα, ήταν υπεύθυνα για τις έκτακτες υποχρεώσεις που επέβαλε κατά περιόδους το κράτος –όπως ο στρατωνισμός στρατευμάτων, η στρατολόγηση στρατευσίμων και η αγορά προμηθειών. Τα απαραίτητα έξοδα, καλύπτονταν από τα κτήματα και τους φόρους της πόλης, αλλά συχνά οι δεκουρίωνες καλούνταν να συνεισφέρουν ατομικά. (Mango 1988:48)
Ο πληθυσμός συμβουλεύεται κάποτε το συμβούλιο για τις ιδιωτικές του υποθέσεις (γάμους, συμβόλαια, εμπορικές συμφωνίες), ενώ όταν χρειαστεί επεμβαίνει δυναμικά, προσλαμβάνοντας ρήτορες για να επηρεάσει τις δικαστικές αποφάσεις. Επίσης, συγκεντρώνεται σε συνελεύσεις για να συζητήσει υποθέσεις που τον αφορούν, ενώ συχνά συστήνει πολιτοφυλακή για να βοηθήσει τη φρουρά της πόλης στην υπεράσπιση των τειχών. (Guillou 1996:305)
Σαν αποτέλεσμα των εξόδων στα οποία υποβάλλονταν οι δεκουρίωνες, οι περισσότεροι κτηματίες προσπαθούσαν να αποφύγουν να συμμετέχουν στα συμβούλια, εκμεταλλευόμενοι κάθε νόμιμο δικαίωμα σους παρέχονταν σε αυτή την κατεύθυνση, όπως το να γίνουν μέλη της Συγκλήτου στην Κωνσταντινούπολη ή δημόσιοι υπάλληλοι. Άλλο έμεναν άγαμοι, ώστε να μην αφήσουν κληρονόμους, γίνονταν κληρικοί ή δημόσιοι καθηγητές, με αποτέλεσμα ο θεσμός των βουλευτών να έχει ουσιαστικά εξαφανιστεί μέχρι τα μέσα του 6ου αιώνα. Το κενό εξουσίας πληρώθηκε κατά ένα μέρος από τους διοικητές των επαρχιών και κατά ένα άλλο από τους επισκόπους. Αυτοί συχνά ήταν λαϊκοί που προέρχονταν από την τοπική αριστοκρατία, κατείχαν περιουσία και χειροτονούνταν κατευθείαν επίσκοποι. (Mango 1988:48-49)
Από τα τέλη του 4ου ως τα τέλη του 5ου αι. το Στέμμα, σε μια προσπάθεια να εξασφαλίσει τα έσοδα του, διορίζει σε κάθε δημοτική περιφέρεια επόπτες και φοροεισπράκτορες, οι οποίοι εξασφαλίζουν τους κρατικούς δημοσιονομικούς πόρους με την κατάσχεση και κατόπιν την εκμετάλλευση των κτημάτων που ανήκαν στην πόλη. (Haldon 2007:156-157)
Η αστική ανάπτυξη της περιόδου από τον 3ο έως τον 5ο αι. οφειλόταν κυρίως στην επιθυμία των αυτοκρατόρων να οικοδομήσουν ένα δίκτυο κέντρων που θα ανταποκρίνονταν στις απαιτήσεις του δημοσιονομικού συστήματος. Όταν πια το κράτος αναγκάστηκε να εμπλακεί ενεργά στις διαδικασίες διαχείρισης των πόλεων, αυτές έχασαν την πρότερη σημασία τους. (Haldon 2007:159)
Ο 7ος και ο 8ος αι. εκτός των συμφορών που θα παρουσιάσουμε παρακάτω, υπήρξαν και εξαιρετικά ασταθείς πολιτικά. Σε αυτό το διάστημα ανέβηκαν στο θρόνο 22 αυτοκράτορες, αποδυναμώνοντας έτσι το ρόλο του Στέμματος και ενισχύοντας τους στρατιωτικούς διοικητές των επαρχιών και τις φιλοδοξίες τους. (Beck 2000:403)

Η ΠΡΩΙΜΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΟΛΗ

Κατά την Πρώιμη βυζαντινή περίοδο παρατηρείται μια αύξηση του αστικού τύπου οικισμών. Παρόλο που οι περισσότερες πόλεις του 6ου αι. είχαν αρχαία καταγωγή (από την απώτερη αρχαιότητα ως την ελληνιστική εποχή), υπήρξαν και αρκετές πόλεις που ιδρύθηκαν από χριστιανούς αυτοκράτορες, αν και οι περισσότερες δεν εξελίχθηκαν σε σημαντικά κέντρα. (Mango 1988:77) Οι περισσότερες είναι τειχισμένες με αρχαία τείχη ή τειχίζονται μεταξύ του 3ου ή 4ου αι., την εποχή των επιδρομών. Τα ρωμαϊκό σύστημα των δύο διασταυρούμενων λεωφόρων που ενώνουν τις πύλες της πόλεως και στη συμβολή των οποίων αναπτύσσεται η αγορά συνεχίζει να υφίσταται, για να υποχωρήσει σταδιακά σε ένα πιο ελεύθερο σχήμα. (Μουτσόπουλος 1997:31-32) Η ευρεία κύρια οδός φτάνει κάποτε τα 23 μέτρα φάρδος. Πλαισιώνονται από στοές με κολώνες που είναι επίσης στέγασμα για τα μαγαζιά των εμπόρων και των τεχνιτών. (Guillou 1996:387)
Συνήθως γύρω από την αγορά βρίσκονταν συγκεντρωμένα τα δημόσια κτίρια: λατρευτικός χώρος, λουτρά, το βουλευτήριο, μια βασιλική που χρησιμοποιούνταν για δικαστικούς και άλλους σκοπούς, ένα θέατρο και σπανιότερα ένα αμφιθέατρο, ενώ στις μεγαλύτερες πόλεις και ιππόδρομος. Τα κοιμητήρια ήταν εγκατεστημένα έξω από την πόλη, μαζί με τα περιβόλια, κάποιες επαύλεις και κάποτε μια εβραϊκή συνοικία με την συναγωγή της. (Mango 1988:78-79)
Οι βασικές υποδομές των πόλεων συμπεριλαμβάνουν υδραγωγεία, δεξαμενές συλλογής νερού (κινστέρνες) και αποθήκες δημητριακών (ωρεία). (Μουτσόπουλος 1997:32)
Στις βυζαντινές πόλεις ζούσαν έμποροι, τεχνίτες, καταστηματάρχες, εργάτες, μικροί και μεγάλοι γαιοκτήμονες, ζητιάνοι εταίρες κα. Οι εύποροι έδιναν προς καλλιέργεια τα χωράφια τους στα οποία πήγαιναν μόνο για τη συγκομιδή. Τον υπόλοιπο χρόνο τον περνούσαν σπαταλώντας τις προσόδους τους και συζητώντας κάτω από τις στοές της αγοράς με εμπόρους, πωλητές και κάπελες. Στην ύπαιθρο ζούσαν οι γεωργοί τους οποίους οι κάτοικοι των πόλεων περιφρονούσαν σαν απαίδευτους και ηλίθιους. (Guillou 1996:301)

Η ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΟΛΗ

Στα μέσα του 7ου αι. αρχίζει η μεγάλη γεωγραφική συρρίκνωση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, εξαιτίας της αραβικής επέκτασης στα νότια και ανατολικά, καθώς και της παγίωσης των σλαβικών και βουλγαρικών κατακτήσεων στα Βαλκάνια. Η αυτοκρατορία γίνεται μικρότερη και φτωχότερη, με τα αποτελέσματα να φαίνονται πρώτα στις πόλεις που απέμειναν: ήταν εκτεθειμένες σε συχνές εχθρικές επιδρομές και έτσι από πόλεις έγιναν κάστρα-σημάδι μιας στρατιωτικοποίησης που τη διαπιστώνουμε παντού. (Beck 2000:402)
Ήδη από τον 6ο αι. μια εντυπωσιακή σειρά από ξηρασίες, επιθέσεις ακρίδων και σεισμούς, κλονίζουν τις λεπτές ισορροπίες πάνω στις οποίες βασίζεται ο εφοδιασμός μιας πόλης. Την έλλειψη τροφίμων, τις φυσικές καταστροφές και τις βίαιες συγκρούσεις, διαδέχεται στα μέσα του 6ου αι. μια επιδημία βουβωνικής πανώλης. Σε πολλές πόλεις εξολοθρεύεται το ένα τρίτο ή το μισό του πληθυσμού. Η αστική ζωή καταρρέει. Οι πόλεις με την μορφή που είχαν στην αρχαιότητα συρρικνώνονται και στη συνέχεια ουσιαστικά εξαφανίζονται. (Mango 1988:84-87)
Στα πρώτα χρόνια του 7ου αι. παρατηρούμε την ανάδυση μέσα από τους κατεστραμμένους οικισμούς νέων οχυρωμένων πολισμάτων σε στρατηγικά σημεία, που προσφέρουν μεγαλύτερη ασφάλεια στους κατατρεγμένους πληθυσμούς. (Μουτσόπουλος 1997:40)
Οι αρχαίες πόλεις γίνονται φαντάσματα του παλιού τους εαυτού. Συρρικνώνονται δραματικά μέσα στα τείχη της παλιάς ακρόπολης, με περιορισμένο πληθυσμό που αποτελείται από τους ντόπιους αγρότες, την εκκλησιαστική διοίκηση και την στρατιωτική φρουρά (όπου αυτή υπήρχε). (Haldon 2007:159-160)
Οι πόλεις σε πεδινό έδαφος συχνά εγκαταλείπονται, αφού η άμυνα τους ήταν δύσκολη σε περίπτωση επίθεσης. Τα κάστρο ήταν συχνά δυσπρόσιτο και σίγουρα στενόχωρο. (Mango 1988:92) Η ανέγερση τους σε απότομες πλαγιές λόφων για αμυντικούς λόγους, εμπόδιζε την ευθεία χάραξη δρόμων, που αντικαταστάθηκαν από δαιδαλώδεις δρομίσκους, με απότομες κλίσεις και στροφές, αποκλείοντας την πρόσβαση τροχοφόρων. Η επισκευή ή η ανέγερση γίνεται συχνά με τη χρήση αρχαίου υλικού από προηγούμενες κατασκευές, για λόγους ευκολίας και οικονομίας, ενώ πολύ σπάνια επιδιώκεται μια εντύπωση ιστορικής συνέχειας. (Μουτσόπουλος 1997:35)
Σε αντίθεση με την προηγούμενη εποχή, στη Μέση βυζαντινή περίοδο η ζωή αποκτά ένα έντονα ιδιωτικό χαρακτήρα. Τα μέρη που συγκέντρωναν τους ανθρώπους όπως τα θέατρα, οι αίθουσες συνεδριάσεων και οι δημόσιες βασιλικές δεν υπάρχουν πια. Ο μοναδικός τόπος δημόσιων συγκεντρώσεων ήταν τώρα η εκκλησία και μερικές φορές κάποια εμποροπανήγυρη. (Mango 1988:102) Όλες οι βιοτικές εκδηλώσεις του βυζαντινού κόσμου γίνονται υπερβολικά εσωστρεφείς. (Beck 2000:403)
Την θέση των παλαιών civitates παίρνουν τώρα τα μικρά βυζαντινά πολίσματα τα oppida και τα μικρότερα oppidula. Είναι πάντα τειχισμένα, έχουν προμαχώνες και πύργους, ενώ ψηλότερα στέκεται η ακρόπολη. Το μέσο εμβαδόν τους είναι 2-6 εκτάρια. Οι πόλεις μετατρέπονται σε κώμες, με αντίστοιχες γεωργικές δραστηριότητες. (Μουτσόπουλος 1997:42-43)
Τη θέση της βυζαντινής πόλης παίρνει τώρα το βυζαντινό κάστρο, μιας περιορισμένης έκτασης οχυρωμένος οικισμός με καθαρά αμυντικό χαρακτήρα. Η αρχαία ελληνική λέξη πόλις, αντικαθίσταται σε πολλά κείμενα του 8ου αι. από τη λέξη κάστρον. (Haldon 2007:161)
Από τον 8ο αι. πολλές από τις κατεστραμένες πόλεις ανοικοδομούνται και συνοικίζονται, ενώ τον 9ο αι. με τη σταδιακή αναγέννηση της οικονομίας πολλές από τις παλιές πόλεις ανακτούν τον αστικό τους χαρακτήρα, που θα αποτελέσει εφαλτήριο για την ακμή του 10ου και 11ου αι. (Μουτσόπουλος 1997:45-46)
Στο δεύτερο μισό του 10ου αιώνα αρχίζει ραγδαία η ανάκαμψη. Η συρρίκνωση της Αυτοκρατορίας ανακόπτεται, επαρχίες ανακτώνται και επαναστάσεις καταπνίγονται. Ο 11ος αιώνας είναι λιγότερο γόνιμος, αλλά η πολιτική σταθερότητα και η οικονομική άνθηση συνεχίζονται. (Beck 2000:408)

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Συνοψίζοντας, η πρώιμη βυζαντινή πόλη διατηρώντας βασικά χαρακτηριστικά που κληρονομεί από τη ρωμαϊκή, εμπλουτίζεται και με νέα στοιχεία όπως τα τείχη και τις εκκλησίες, αλλά και με νέα αισθητική που την απομακρύνει από το αρχαίο αστικό ύφος. Η δημόσια ζωή δεν είναι πλέον περιορισμένη στην κεντρική αγορά και η αύξηση της οικονομικής δραστηριότητας δίνει διαφορετικό ρυθμό στην καθημερινότητα. Θυσιάζοντας την αυτονομία της παραδίδει τη διοίκησή της στην κεντρική κρατική εξουσία, η οποία προσπαθεί να διαμορφώσει ένα νέο μηχανισμό ώστε να ενοποιήσει την αυτοκρατορία αποβάλλοντας τον αποσπασματικό της χαρακτήρα.
Στην Μέση βυζαντινή περίοδο περνάμε σε μια περίοδο πολυδιάστατης παρακμής στην οποία οδηγούν εισβολές και φυσικές καταστροφές, με πολύ μεγάλο αντίκτυπο στην οικονομική και κοινωνική ζωή των πόλεων. Αν και από τα μέσα του 9ου αι. η σχετική σταθερότητα και η αναπτέρωση της οικονομίας δίνει νέα ώθηση στις πόλεις, ωστόσο δεν θα καταφέρουν ποτέ να ανακτήσουν ξανά τη θέση τους σαν πυρήνες ανάπτυξης της αυτοκρατορίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Mango C., Βυζάντιο: Η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, μτφρ. Δ. Τσουγκαράκης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2002.
Haldon J., Βυζάντιο. Μια ιστορία, μτφρ. Σοφία Σφυρόερα, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2007.
Guillou Andre, O Βυζαντινός Πολιτισμός, (μτφρ. Paolo Odorico), Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1996
Beck, Hans-Georg, Η Βυζαντινή Χιλιετία, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2000
Μουτσόπουλος Ν.Κ. 1997, Η πρώιμη βυζαντινή και μεσοβυζαντινή πόλη, Αρχαιολογία και Τέχνες, (Τεύχος 64)

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΚΑΙ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ, ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΩΝ ΑΛΕΞΑΚΗ, ΤΣΟΥΚΑΛΑ ΚΑΙ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Σε αυτή την εργασία θα προσπαθήσω να περιγράψω την ελληνική κοινωνικο-πολιτική εμπειρία από το 1974 μέχρι σήμερα, αναζητώντας τους λόγους της κοινωνικής και πολιτικής κρίσης που βιώνει η χώρα. Στο πρώτο μέρος θα κάνω μια ιστορική αναδρομή στα δομικά στοιχεία της κρίσης, ενώ στα δύο επόμενα θα προσπαθήσω να εντοπίσω τις λανθάνουσες σχέσεις μεταξύ κοινωνίας και κράτους.
Στο τέταρτο μέρος θα επιχειρήσω μια αναδρομή στα είδη της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας και στο πέμπτο θα αναζητήσω την ευρωπαϊκή διάσταση του προβλήματος. Κλείνοντας θα αναφερθώ στο ρόλο της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

1. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Στην Ελλάδα το Δημοκρατικό κοινοβουλευτικό σύστημα δεν προέκυψε μέσα από κοινωνικούς αγώνες αλλά επιβλήθηκε από διάφορες τοπικές ελίτ επάνω στις υπόλοιπες. Η δημοκρατία κατέστη περισσότερο τυπική παρά ουσιαστική και στηρίχθηκε στην αναπαραγωγή των πελατειακών σχέσεων. Η αγορά, η πόλη και το κράτος αναπτύχθηκαν πριν την επικράτηση του βιομηχανικού καπιταλισμού. (Αλεξάκης 2008:95-96) Η απουσία προλεταριάτου λόγω της μικρής εκβιομηχάνισης δημιούργησε μια ταξική ασάφεια στο νεοσύστατο κράτος, ενώ η απουσία ταξικών συγκρούσεων σήμανε την απουσία δομής ή παράδοσης μέσω της οποίας θα μπορούσαν να εκπροσωπηθούν τα κοινωνικά συμφέροντα. (Τριανταφυλλίδου et al 2013:33) Τα αστικά πολιτικά δικαιώματα υφίστανται αλλά λειτουργούν περιθωριακά. Η δημοκρατία επιβλήθηκε σαν τυπικό πολιτικό δικαίωμα, ενώ η κοινωνική θέση του πολίτη ήτα συνυφασμένη με τον ρόλο του στα δίκτυα των πελατειακών σχέσεων. (Αλεξάκης 2008:97)

Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η Ελλάδα ενεπλάκη στον λεγόμενο τρίτο γύρο του εμφυλίου πολέμου χάνοντας την ευκαιρία της ειρηνικής ανάπτυξης που ακολούθησε όλη η υπόλοιπη Ευρώπη, με συνέπειες πολύ μεγαλύτερες από την γερμανική κατοχή. Η επαναφορά του θεσμού της μοναρχίας με το δημοψήφισμα του 1946 υπήρξε αποτέλεσμα της συνδυασμένης τρομοκρατίας του πληθυσμού και νόθευσης του εκλογικού αποτελέσματος, τα οποία επέβαλλαν τα φιλοβασιλικά δεξιά κόμματα που κυβερνούσαν τη χώρα μετά την απελευθέρωση. Ο Βασιλιάς και ο στρατός αποτέλεσαν τους πυλώνες εξουσίας του μεταπολεμικού πολιτικού συστήματος ενώ η κυβέρνηση και τα κόμματα είχαν περιορισμένη επιρροή.
Ο διχασμός της κοινωνίας σε «εθνικόφρονες» και «κομμουνιστοσυμμορίτες» αντικατέστησε τον προπολεμικό μεταξύ βενιζελικών και φιλομοναρχικών. Οι κομμουνιστές και οι «συν αυτώ» ανακηρύχθηκαν σε εχθρούς του καθεστώτος και αποκλείστηκαν από την πολιτική και κοινωνική συμμετοχή, μέσα από τα άρθρα του «παρασυντάγματος» του 1952.
Οι δεξιές συντηρητικές πολιτικές δυνάμεις διαμόρφωσαν κατά το δοκούν μια λαϊκή πλειοψηφία προς όφελος τους αρχικά μέσα από διαφορετικούς κάθε φορά εκλογικούς νόμους και στη συνέχεια με εκλογικές νοθείες και απάτες, αλλά και με τον εκφοβισμό του πληθυσμού, μέσα από παρακρατικές και παραστρατιωτικές οργανώσεις που δρούσαν χρηματοδοτούμενες από το κράτος. Την πολιτική κουλτούρα της περιόδου χαρακτήρισε ο «παλαιοκομματισμός» που βασίστηκε στις σχέσεις πάτρωνα/πολιτικού και πελάτη/ψηφοφόρου, τη βουλευτοκρατία, την οικογενειοκρατία και το ρουσφέτι. Αυτές οι πρακτικές πολλαπλασίαζαν και διαιώνιζαν τις πελατειακές σχέσεις και διαμόρφωσαν την παραδοσιακή πολιτική κουλτούρα. (Αλεξάκης 2008:99-103)

Εν ολίγοις, το καθεστώς που κυβέρνησε τη χώρα από το 1945 μέχρι το 1967 ήταν μια «αστυνομευόμενη» δημοκρατία ή ένας κρατικός αυταρχισμός, με κοινοβουλευτικό προσωπείο. Στηριζόταν στον Θρόνο, τον Στρατό και τη Δεξιά με την αρωγή παρακρατικών και παραστρατιωτικών οργανώσεων τρομοκρατικού τύπου. Ο λαός διαιρέθηκε σε πολίτες Α΄ και Β΄ κατηγορίας μέσα από την ιδεολογία του αντικομουνισμού, αποκλείοντας την Αριστερά από την πολιτική διαδικασία.
Η προσπάθεια που έγινε από την Ένωση Κέντρου του Γ. Παπανδρέου από το 1961 έως το 1967 για την ανάρρηση στην εξουσία των εκσυγχρονιστικών τάσεων του Κέντρου, ανακόπηκε μόλις ανέκτησε υπολογίσιμη δυναμική με το πραξικόπημα του 1967. Μετά την παράδοση της εξουσίας από τους συνταγματάρχες στον Κ. Καραμανλή το 1974, θεσμοθετήθηκαν οι λειτουργίες ενός ανοιχτού δημοκρατικού πολιτεύματος. Ο Στρατός περιορίστηκε στα στρατιωτικά του καθήκοντα, το ΚΚΕ νομιμοποιήθηκε και η Μοναρχία καταργήθηκε.
Η Νέα Δημοκρατία που συνέχισε την συντηρητική παράδοση της ΕΡΕ βασιζόταν στην προσωπικότητα και τις ικανότητες του ηγέτη και ιδρυτή της, χωρίς ιδιαίτερες επιδόσεις σε ιδεολογικά και οργανωτικά θέματα. Αν και η μεγαλύτερη πρόκληση για το μεταπολιτευτικό καθεστώς ήταν η διαμόρφωση ενός σύγχρονου πολιτικού συστήματος, αποτέλεσε μια «πρωθυπουργική δημοκρατία» στην οποία οι πιο σημαντικές λειτουργίες ασκούνταν από τον πρωθυπουργό. (Αλεξάκης 2008:103-107)

Το ΠΑΣΟΚ που ιδρύθηκε το 1974 και αναδείχθηκε σε αξιωματική αντιπολίτευση με τις εκλογές του 1977, υιοθέτησε μια πρωτόγνωρη για τα ελληνικά δεδομένα σοσιαλιστική ιδεολογία, με κύρια συνθήματα την κοινωνική αλλαγή και την ρήξη με τον παλαιοκομματισμό. Δημιούργησε, ανέπτυξε και στηρίχθηκε σε μια ευρεία οργάνωση βάσης που μόνο τα κομμουνιστικά κόμματα είχαν μέχρι τότε, κερδίζοντας δύο τετραετίες στην εξουσία. Βάση και αρχηγός (τουλάχιστον επί των ημερών του Α. Παπανδρέου) αλληλοσυμπληρώνονταν οργανικά. Επί των ημερών του καλλιεργήθηκε η αποκαλούμενη κομματικά κατευθυνόμενη πατρωνία (bureaucratic clientism), καθιστώντας τον κομματικό μηχανισμό σαν κύριο πάτρωνα νομής των εξουσιών και των διορισμών στο δημόσιο, των οπαδών του κόμματος. (Αλεξάκης 2008:108-109)

Πολιτικοί και δημοσιουπαλληλία, λειτούργησαν μέσα από ένα προφανώς ιδιοτελή και αντιπαραγωγικό σφιχτό εναγκαλισμό μέσω των πελατειακών σχέσεων. Οι «μετακλητοί» υπάλληλοι που στελέχωσαν τα υπουργικά γραφεία των κυβερνήσεων του ΠΑΣΟΚ, κολόβωσαν την υπηρεσιακή ιεραρχία και περιθωριοποίησαν μια δημόσια διοίκηση που ήδη υπολείπονταν σε εκσυγχρονισμό. Ο ευρύτερος δημόσιος τομέας αντί για καθήκοντα και ευθύνες μοιράστηκε οικονομικές και κοινωνικές απολαβές μέσα από τον υπερ-κομματικοποιημένο συνδικαλισμό που αν δεν εγκαθίδρυσαν, τουλάχιστον ενθάρρυναν οι ίδιες κυβερνήσεις. (Παναγιωτόπουλος 2012:20)
Η απουσία αυτόνομων ισχυρών ενδιάμεσων στρωμάτων μεταξύ των πολιτικών ελίτ και του λαού, δημιούργησε μια αμφίρροπη σχέση μεταξύ των δύο, με τους πολιτικούς να χειραγωγούν από τη μία τις μάζες ενώ από την άλλη δεν μπορούσαν να αντισταθούν σε λαϊκίστικες πιέσεις. Τα λαϊκά και εθνικά συμφέροντα θυσιάζονταν κατά συστηματικό τρόπο στο όνομα μιας άκρατης ψηφοθηρίας. (Αλεξάκης 2008:110-111) Όσο το πελατειακό σύστημα αλλοίωνε συνεχώς τις πολιτικές λειτουργίες στη βάση, τόσο η διαφθορά στο πολιτικό σώμα επιδείνωνε τις λειτουργίες στην κορυφή. (Παναγιωτόπουλος 2012:17) Τα κόμματα διεισδύοντας σε όλους τους θεσμικούς χώρους από το πανεπιστήμια και τα ελεύθερα επαγγέλματα, μέχρι τα σπορ και την τέχνη, δημιούργησαν μια κομματοκρατία που υπέσκαψε τις ειδικές αξίες και την αυτονομία κάθε θεσμικού χώρου. (Μουζέλης 2012:13)
Ένα πανίσχυρο συνδικαλιστικό κίνημα του δημόσιου τομέα γιγαντώθηκε παράλληλα με το υπερτροφικό κράτος διεκδικώντας ασύμμετρα περισσότερα δικαιώματα από εκείνα του ιδιωτικού, υπονομεύοντας με κάθε «κατάκτηση» του, τον παραγωγικό εκσυγχρονισμό των κρατικών υπηρεσιών και τον κοινωφελών επιχειρήσεων και επιβαρύνοντας όλο και περισσότερο τα δημόσια οικονομικά. (Παναγιωτόπουλος 2012:21)
Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1990 επί της κυβέρνησης Σημίτη υπήρξε κάποια προσπάθεια διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων και εξορθολογισμού των δημοσίων δαπανών, αλλά ο φόβος του πολιτικού και κοινωνικοοικονομικού κόστους, δεν επέτρεψε καίριες τομές. (Τριανταφυλλίδου et al 2013:24)

2. ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Στην Ελλάδα κράτος και κοινωνία δεν διαχωρίστηκαν ποτέ πλήρως με αποτέλεσμα την εξάπλωση εξορθολογικών αξιών. Παλιές και νεώτερες μορφές συγγενικής και οικογενειακής αλληλεγγύης παρέμειναν ισχυρές, ενώ οι ορθολογικές βλέψεις περιορίστηκαν στην απόκτηση επιρροής και εξουσίας, μέσα από την συναρμογή στο πολιτικό σύστημα. (Τσουκαλάς 2008:224)
Η θεμελίωση της κοινωνικής συναίνεσης εδραιώθηκε σε εξωθεσμικές πρακτικές και όχι σε ένα κοινωνικό συμβόλαιο, με αποτέλεσμα την διαιώνιση της προβληματικής σχέσης ατομικού – κοινωνικού, σε μια κοινωνία όπου η μόνη μορφή συλλογικότητας-η οικογένεια- καλούνταν να συμπληρώσει τα κενά της ανύπαρκτης κρατικής πολιτικής. (Αλεξάκης 2008:116)

Ο Νόμος και οι Κανόνες αποτελούν τις «δυσκολίες» τις οποίες η μάζα που συνιστά τον λαό οφείλει να ξεπεράσει με όλα τα διαθέσιμα μέσα προωθώντας τα συμφέροντα του, νομιμοποιώντας στην συνείδηση του την παρανομία, τη φοροδιαφυγή και τις υπόγειες δραστηριότητες. Ο ηθικός ενδοιασμός ταυτίζεται με την ανοησία και οι κανονιστικοί περιορισμοί νοούνται ως έλλειμμα ελευθερίας. Η ουσία του ελληνισμού αποδίδεται σε μετα-ορθολογικές «πνευματικές», ψυχικές και αισθαντικές ικανότητες των ατόμων που διακατέχονται από μια εκλεκτική σύνθεση ελευθεριακών και αναρχούμενων ικανοτήτων. (Τσουκαλάς 2008:227-228)
Ο άναρχος ατομικισμός θεωρεί την πλήρη ανευθυνότητα προς το νόμο και τους συμπολίτες ως ελευθερία. Κάθε άτομο αντιλαμβάνεται ως μεγέθυνση του εγώ την ταύτιση με ένα συλλογικό αντικείμενο (έθνος, κοινωνική τάξη, επαγγελματική κατηγορία κλπ.), ρέποντας σταθερά προς την κοινωνική αναρχία. (Αλεξάκης 2008:117 & Τσουκαλάς 2008:226)
Κομβικό σημείο συμπύκνωσης όλων των ελληνικών κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων αποτέλεσε το πρωτόγνωρο φαινόμενο της κοινωνικής κινητικότητας. Το κράτος δημιούργησε ένα χαμηλού κόστους γενικευμένο λαϊκό εκπαιδευτικό σύστημα χαμηλού επιπέδου δυσκολίας για εκπαιδευόμενους και εκπαιδευτές που παρήγαγε αποφοίτους χαμηλής οικονομικής και κοινωνικής παραγωγικότητας. (Παναγιωτόπουλος 2012:18)

Παρά την τάση σταθεροποίησης και διεύρυνσης του κοινωνικών και πολιτικών θεσμών την τελευταία εικοσαετία, η κοινωνική ενσωμάτωση των ευρύτερων λαϊκών στρωμάτων παραμένει ρευστή. (Παναγιωτοπούλου 2014:250)

3. ΑΤΟΜΟ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ

Η κοινωνική ολοκλήρωση βασίζεται από τον Β΄Π.Π. μέχρι σήμερα στην οικογένεια που συμπληρώνει τα κενά του κράτους στην οργάνωση της κοινωνικής αναπαραγωγής, αναπτύσσοντας πολύπλευρες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές δραστηριότητες. Οι δομές των αγροτικών περιοχών μεταφέρθηκαν στις πόλεις διατηρώντας συνήθως την ομοιογένεια τους και δημιουργώντας κλειστά δίκτυα κοινωνικών σχέσεων και αλληλοβοήθειας. (Παναγιωτοπούλου 2014:259-260)

Στις ελληνικές κοινωνικές σχέσεις σπανίως αναγνωρίζεται η έννοια του εαυτού ως ανεξάρτητου, αυτόνομου ατόμου, αλλά νοείται ως οργανικό τμήμα της οικογένειας, του σογιού, του τόπου. Οικογένεια, συγγενείς, συντοπίτες και συμπατριώτες οριοθετούν τους «δικούς μας», απέναντι σε όλους αυτούς που δεν εμπίπτουν σε μια από τις κατηγορίες. Η διχοτομιτική αυτή αντίληψη (δικός μας/ξένος), αποτέλεσε σε μεγάλο βαθμό την κινητήριο δύναμη της μεταπολεμικής κοινωνικής κινητικότητας. Στον τομέα της απασχόλησης τα ελληνικά νοικοκυριά των μεσαίων στρωμάτων συνήθως ακολουθούν τον συνδυασμό αυτοαπασχόλησης και μισθωτής εργασίας για τον άνδρα και μισθωτής εργασίας για την γυναίκα της οικογένειας. Η βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης και η αύξηση της κατανάλωσης τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια, προήλθε από αυτή την τάση, πάντα σε συνδυασμό με άλλες δηλωμένες ή αδήλωτες απασχολήσεις. (Παναγιωτοπούλου 2014:254-258)
Σε όλη τη διάρκεια της ιστορικής της διαδρομής η ελληνική οικονομία χαρακτηρίζεται από χαμηλό επίπεδο συσσώρευσης του κεφαλαίου. Αυτό οφείλεται στον μικρό αριθμό ισχυρών επιχειρήσεων, μεγάλο αριθμό νανο-επιχειρήσεων και συγκριτικά τεράστιο αριθμό αυτοαπασχολούμενων. Το αποτέλεσμα αυτής της οικονομικής δομής είναι το υψηλότερο κόστος, η χαμηλή παραγωγικότητα και η ροπή προς την μη εξειδικευμένη και μη δεσμευτική απασχόληση, μέσα από την παραγωγική ανακύκλωση.
Τα παραγωγικά και τα καταναλωτικά πρότυπα εφαρμόζονται δυσανάλογα με μεγάλο οικονομικό κόστος. Η οικογένεια στο όνομα μιας επίπλαστης θαλπωρής, αντί να λειτουργεί ως κύτταρο παραγωγής, εξελίχθηκε σε μια λαίμαργη εστία κατανάλωσης, επιλέγοντας έναν τρόπο ζωής που δεν μπορούσε να χρηματοδοτήσει. (Παναγιωτόπουλος 2012:17-21)

Ο εκσυγχρονισμός στην Ελλάδα είχε μάλλον διαμορφωθεί από ένα σύνολο ατομικών διαδρομών προς την ανάπτυξη και την ευημερία. Κάθε τι συλλογικό θεωρήθηκε ως ένα σύνολο από διαθέσιμους πόρους στη διάθεση ατόμων και συντεχνιών, χωρίς να απαιτείται αντάλλαγμα. (Τριανταφυλλίδου et al 2013:21)

4. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ

Ο Διαμαντούρος διακρίνει δύο είδη ελληνικής πολιτικής κουλτούρας. Η παρωχημένη, αποτελεί μια προ-δημοκρατική, εθνικιστική, αμυντική κουλτούρα που ευνοεί τα πελατειακά δίκτυα εξουσίας. Στέκεται φοβική απέναντι στη Δυτική κοσμοθεωρία και αμφίθυμη απέναντι στις δυνάμεις της αγοράς και τον καπιταλισμό, ενώ φέρει το ισχυρό αποτύπωμα της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Η νεώτερη πολιτική κουλτούρα, εμπνέεται από τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, προωθεί την ορθολογική οργάνωση πολιτικής και κοινωνίας μέσα από την εκκοσμίκευση, τη δημοκρατία και την φιλελεύθερη οικονομία της αγοράς.
Μετά το 1974 η παραδοσιακή πολιτική κουλτούρα αναπτύχθηκε σε δύο τύπους. Η λαϊκιστική κουλτούρα που υποστηρίχθηκε κυρίως από το ΠΑΣΟΚ τη δεκαετία του 1980 προώθησε τη ρομαντική αναζήτηση ενός αντιδυτικού αλλά και αντικομουνιστικού τρίτου δρόμου, εξυμνώντας τον ελληνικό λαό μέσα από αναφορές στη θεμελιώδη αυθεντικότητα του. (Τριανταφυλλίδου et al 2013:18-20)

Το θανάσιμο ιδεολογικό κοκτέιλ που οδήγησε στη διαφθορά, τον αμοραλισμό, την απαξίωση πολλών κοινωνικών και πολιτικών θεσμών και στη συνέχεια στην ηθική και πολιτική κρίση της ελληνικής κοινωνίας, βασίστηκε σε μερικά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Η κοινωνική άνοδος και η καλυτέρευση του επιπέδου διαβίωσης, αποτέλεσε διαχρονικά σταθερή, καθολικά αποδεκτή αξία και ιδεολογικό προσανατολισμό. Η πραγματοποίηση τους συχνά χωρίς πειθάρχηση στους κανόνες της οικονομικής ανάπτυξης που διέπεται από τα εξορθολογικοποιημένα πρότυπα των φιλελεύθερων συστημάτων της Ευρώπης, βασίστηκε στην Ελλάδα στην ατομική δραστηριοποίηση που ταυτιζόταν με τους κανόνες που διαμόρφωναν οι οικογενειακές και συγγενικές σχέσεις που διέπονταν από προσωπικές δεσμεύσεις ή υπαγωγή σε πελατειακά δίκτυα. Το ατομικό συμφέρον και η οικογενειακή αλληλεγγύη, αποτέλεσαν τον ύψιστο κώδικα συμπεριφοράς. (Παναγιωτοπούλου 2014:174-175)

5. Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ

Μεταξύ των κοινωνιών του ευρωπαϊκού Βορρά και αυτών του Νότου παρατηρούμε ένα χάσμα, με τις κοινωνίες του Νότου να είναι οικονομικά λιγότερο ανταγωνιστικές, πολιτικά περισσότερο αυταρχικές και κοινωνικά περισσότερο άνισες, πελατειακές και οικογενειοκρατικές. Αυτές οι δομικές διαφορές οδηγούν σε μια «άνιση συναλλαγή», με τη μορφή μιας συνεχούς ροής πόρων από το Νότο προς το Βορρά, η οποία δεν αντισταθμίζεται με αντίθετης φοράς οικονομική βοήθεια. Σε μια τεράστια αγορά όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν υφίστανται μηχανισμοί ανακατανομή πόρων, αλλά ούτε και ρυθμίσεις της ίδιας της αγοράς, ενώ το κοινό νόμισμα στερεί από τις μη ανταγωνιστικές οικονομίες την ενίσχυση των εξαγωγών, μέσω της υποτίμησης. (Μουζέλης 2012:12)

Η ελληνική οικονομία δεν μπόρεσε να ενταχθεί πλήρως στο νέο σύστημα του διεθνούς καταμερισμού της εργασίας που έφερε η παγκοσμιοποίηση. Η Κοινή Αγροτική Πολιτική και άλλες συντονισμένες δράσεις των ευρωπαϊκών κοινοτικών οργάνων που πραγματοποιήθηκαν στο όραμα της ευρωπαϊκής συμμετρίας, στέρησαν τη χώρα από παραγωγικά πλεονεκτήματα σε προϊόντα όπως η ζάχαρη, το βαμβάκι και τα λιπάσματα, που θα μπορούσαν να βελτιώσουν τη θέση της στον διεθνή καταμερισμό της εργασίας.
Το ευρωπαϊκό εγχείρημα αποδείχθηκε λειτουργικά και πολιτικά γυμνό, αφού κλυδωνίστηκε επικίνδυνα σε μια κρίση δημόσιου χρέους, ενός μέλους της τάξης του 2,5% της συνολικής ευρωπαϊκής οικονομίας.

Η αποτίμηση της συμβολής των μεταναστών στην ανάπτυξη ή στην κρίση, παραμένει στις μέρες μας ένα ερευνητικό ζητούμενο. Σίγουρα όμως το γιγαντιαίο κύμα οικονομικο-πολιτικής μετανάστευσης επέδρασε παραμορφωτικά πάνω στη στρεβλή ελληνική οικονομία. (Παναγιωτόπουλος 2012:19-23)

6. ΕΘΝΟΣ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

Ισχυρό παράγοντα της διαμόρφωσης της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας αποτέλεσε και η Ορθόδοξη Εκκλησία, η οποία παρέμεινε προσκολλημένη σε προκαπιταλιστικές πρακτικές, εμπλουτίζοντας την κοινωνία με στενές αντιλήψεις και αδιαλλαξίες απέναντι σε οτιδήποτε ξένο, λειτουργώντας με έκδηλη εσωστρέφεια και έντονα κρατικιστικό προσανατολισμό. (Αλεξάκης 2008:112)
Η Ορθόδοξη Εκκλησία προστατεύεται συνταγματικά και ασκεί σημαντική κοινωνική και πολιτική επιρροή. Υιοθετεί συχνά μια εσωστρεφή, προστατευτική, «εθνικιστική» συλλογιστική και εξαργυρώνει τη συμβολή της στη δημιουργία του έθνους με την προνομιακή μεταχείριση από το κράτος. (Τριανταφυλλίδου et al 2013:20)

Το εθνικό μέλλον της νεώτερης Ελλάδας οικοδομήθηκε μέσα από μια κυρίαρχη ιστοριογραφία με την ελληνική αρχαιότητα, διαμορφώνοντας μια εθνική ταυτότητα με πολιτισμικές ιδιαιτερότητες που ισορροπεί μεταξύ παράδοσης και νεωτερικότητας, ανατολής και δύσης, Ευρώπης και Βαλκανίων. (Τριανταφυλλίδου et al 2013:28-31)

7. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Η μεταπολίτευση δεν πραγματοποίησε την απαραίτητη ρήξη με τον παρελθόν. Τα πελατειακά δίκτυα συνέχισαν να υφίστανται, ενώ οι λαϊκίστικες πιέσεις διαμόρφωναν τις κρατικές πολιτικές. Δημοσιουπαλληλία, κομματικοποιημένος συνδικαλισμός, βουλευτοκρατία και κομματικά κατευθυνόμενη πατρωνία, νέμονταν εξουσίες και απολαβές μέχρι τους πρώτους τριγμούς της οικονομίας.
Οι ευρωπαϊκές πολιτικές απέτυχαν να θεραπεύσουν τις παθογένειες και να διαχειριστούν τις συνέπειες.

8. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1 – Μανώλης Αλεξάκης, (2008) «Καθένας για το Εαυτό του και Όλοι Εναντίων Όλων: Θέσμιση του δημόσιου χώρου, πολιτική κουλτούρα και κοινωνικές συγκρούσεις στην Ελλάδα», Σωκράτης Κονιόρδος (επιμ), «Όψεις της Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Κοινωνίας», Πάτρα, ΕΑΠ.
2 – Κων/νος Τσουκαλάς, (2008) «‘Τζαμπατζήδες’ στη Χώρα των Θαυμάτων: Περί Ελλήνων στην Ελλάδα», Σωκράτης Κονιόρδος (επιμ), «Όψεις της Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Κοινωνίας», Πάτρα, ΕΑΠ.
3 – Ρόη Παναγιωτοπούλου, «Ορθολογικές Ατομοκεντρικές Πρακτικές στα Πλαίσια ενός ‘Ανορθολογικού’ Πολιτικού Συστήματος»
4 – Γ. Βούλγαρης (2006), «Κράτος και Κοινωνία Πολιτών στην Ελλάδα», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τ. 28, Αθήνα
5 – Ν. Μουζέλης (2012), Συνέντευξη για την οικονομική κρίση (σελ. 11-16), στο Α. Μουρίκη, Δ.Μπαλούρδος κ.ά. (επιμ), Το Κοινωνικό πορτραίτο της Ελλάδας 2012: Όψεις της κρίσης, Αθήνα, ΕΚΚΕ
6 – Β. Παναγιωτόπουλος (2012), Συνέντευξη για την οικονομική κρίση (σελ. 17-26), στο Α. Μουρίκη, Δ.Μπαλούρδος κ.ά. (επιμ), Το Κοινωνικό πορτραίτο της Ελλάδας 2012: Όψεις της κρίσης, Αθήνα, ΕΚΚΕ
7 – Α. Τριανταφυλλίδου, Ρ. Γρώπα και Χ. Κούκη (2013), «Είναι η Ελλάδα ένα νεωτερικό Ευρωπαϊκό κράτος;» (σελ. 15-49), στο βιβλίο των Α.Τριανταφυλλίδου, Ρ. Γρώπα και Χ. Κούκη (επιμ), Ελληνική κρίση και ευρωπαϊκή νεωτερικότητα, Αθήνα Κριτική
8 – Ρ. Παναγιωτόπουλου Ρ. (2014), «Κοινωνική συνοχή στην ελληνική κοινωνία της οικονομικής κρίσης», Κοινωνιολογική Επιθεώρηση, τευχ. 1